Anselm Kiefer: confrontatie met geschiedenis, mythe en materie

Anselm Kiefer. De naam zelf voelt zwaar, toch? Net als de loden platen die hij vaak gebruikt in zijn monumentale werken. Een ruimte betreden met een van zijn stukken is niet zomaar naar andere kunst kijken. Het is meer als het betreden van een landschap dat is getekend door geschiedenis, mythe en de ruwe materie van de aarde, een wereld zo uitgestrekt dat je je heerlijk, overweldigend klein kunt voelen. Het kan overweldigend zijn, zelfs ontregelend in zijn uitgestrektheid. Ik herinner me de eerste keer dat ik er een in het echt zag – de pure textuur ervan, de lagen stro, as en verf voelden minder als een afbeelding van iets en meer als het ding zelf, opgegraven uit de grond. Het voelde… oud, en beladen. En eerlijk gezegd vraag ik me soms af of mijn eigen gedachten een soortgelijk gewicht dragen, voortdurend lagen van ervaring doorzoekend, hopend iets substantieels te vinden, iets dat resoneert met zo'n tijdloze, ruwe waarheid. Dus, nestel je; we staan op het punt een reis te beginnen die meer vraagt dan een snelle blik. Want, laten we eerlijk zijn, Kiefer doet niet echt oppervlakkig. En wij ook niet, als we echt willen begrijpen.

Deze gids wil je metgezel zijn bij het verkennen van de dichte, uitdagende en uiteindelijk lonende wereld van Anselm Kiefer kunst. We duiken in zijn leven, de krachtige thema's waar hij mee worstelt, zijn unieke materialen, en waarom zijn werk decennia nadat hij voor het eerst op het toneel verscheen, blijft provoceren en fascineren.

Wie is Anselm Kiefer, echt? De kunstenaar gesmeed in puin

Geboren in Donaueschingen, Duitsland, in 1945, net toen de Tweede Wereldoorlog tot een einde kwam, groeide Kiefer letterlijk op in het puin van het Derde Rijk. Je kunt niet genoeg benadrukken hoeveel deze schaduw over zijn hele oeuvre hangt. Het is niet alleen context; het is de basis. Voordat hij zijn weg naar de kunst vond, hield Kiefer zich eigenlijk bezig met rechten en linguïstiek. Kun je het je voorstellen? Het voelt ergens toepasselijk dat iemand die zo diepgaand bezig is met het gewicht van woorden en de structuren van de geschiedenis, eerst de wereld probeerde te ontleden via juridische teksten en taal zelf. Misschien heeft deze vroege academische verkenning hem een nauwgezette, bijna forensische benadering van zijn latere artistieke opgravingen bijgebracht. Zijn formele artistieke opleiding omvatte studies bij kunstenaars als Peter Dreher en Horst Antes. Dreher, bekend om zijn minutieuze, repetitieve stillevens, en Antes, met zijn kenmerkende, vaak vervreemde figuratieve stijl, boden specifieke, gestructureerde artistieke paden. Voor Kiefer, wiens artistieke gevoeligheid al afgestemd was op monumentale historische verhalen, voelden hun meer conventionele benaderingen misschien aanvankelijk beperkend, als het proberen een woeste rivier in een strak kanaal te leiden. Toch vindt een kunstenaar zelfs in dergelijke omgevingen zijn stem, en voor Kiefer was het de diepgaande invloed van Joseph Beuys die zijn artistieke sluizen echt opende – Beuys, bekend om zijn performancekunst, het gebruik van onconventionele materialen zoals vilt en vet, en zijn diepe betrokkenheid bij thema's als trauma, genezing en Duitse identiteit. Beuys' radicale omarming van kunst als middel om maatschappelijke wonden te confronteren, en zijn geloof in het therapeutische potentieel van materialen, liet een onuitwisbare indruk achter, duidelijk zichtbaar in Kiefers eigen bereidheid om alles te gebruiken om zijn punt te maken. Opgroeien in het letterlijke stof en de schaduwen van een verslagen natie, raakte Kiefers artistieke reis onlosmakelijk verbonden met dat collectieve trauma. En eerlijk, is dat niet voor ons allemaal zo, op een bepaalde schaal? Onze vroegste omgevingen, of ze nu dramatisch of alledaags zijn, laten altijd hun onuitwisbare sporen achter, die de landschappen vormen die we later bouwen, intern en extern. Voor Kiefer was dat landschap onmiskenbaar beladen. Vroege tentoonstellingen vestigden hem snel als een provocerende en intellectueel rigoureuze stem in de naoorlogse Duitse kunstscène.

Kiefer was niet geïnteresseerd in de nette, schone abstractie die elders populair was. Hij vond dat Duitsland zijn recente, afschuwelijke verleden rechtstreeks moest confronteren, en het niet onder het tapijt moest vegen. Deze overtuiging, gesmeed in het naoorlogse landschap, leidde tot controversiële vroege werken, maar zette de toon voor een carrière gewijd aan het opgraven van herinneringen, mythologie en het gewicht van de geschiedenis. Hij wordt vaak geassocieerd met de Neo-Expressionistische beweging, die opkwam in de late jaren '70 en '80, bekend om zijn terugkeer naar figuratieve onderwerpen, ruwe penseelvoering, intense kleuren en vaak emotioneel geladen inhoud. Denk aan tijdgenoten als Georg Baselitz, die ook worstelde met de Duitse identiteit en geschiedenis, zij het in een andere beeldtaal. Het Neo-Expressionisme voelde als een noodzakelijke, viscerale reactie op de waargenomen koelheid van Minimalisme en Conceptualisme, een terugkeer naar schilderen met gevoel en narratief, hoe gefragmenteerd ook. Je kunt je specifiek verdiepen in de rauwe kracht van het Expressionisme.

Belangrijke data & mijlpalen

Om de boog van zijn monumentale carrière beter te begrijpen, en hoe hij snel internationale erkenning kreeg, volgen hier enkele belangrijke data en mijlpalen:

• 1945: Geboren in Donaueschingen, Duitsland, aan het einde van WOII.
• 1969: Creëert de controversiële serie "Besetzungen" (Bezettingen).
• Jaren '70: Studeert bij Joseph Beuys, begint de Duitse geschiedenis en mythologie te verkennen, vaak met tekst en onconventionele materialen.
• Late jaren '70 - jaren '80: Krijgt internationale erkenning, geassocieerd met Neo-Expressionisme; ontwikkelt iconische thema's als "Margarethe" en "Sulamith."
• Jaren '80: Vertegenwoordigt Duitsland op de Biënnale van Venetië en neemt deel aan Documenta, wat zijn internationale reputatie verstevigt.
• 1992: Verhuist naar Barjac, Frankrijk, en vestigt het monumentale studiocomplex La Ribaute.
• 2007: Ontvangt de Praemium Imperiale.
• 2008: Ontvangt de Vredesprijs van de Duitse Boekhandel.
• 2016: Verhuist zijn primaire studio naar Croissy-Beaubourg, Frankrijk, nabij Parijs.

De schaduw van de groet: confrontatie met controverse

Nu, over die "controversiële vroege werken"... je kunt niet echt over Kiefer praten zonder de serie "Besetzungen" (Bezettingen) uit 1969 te benoemen. Het is het soort werk dat mensen nog steeds ongemakkelijk doet schuifelen op hun stoel, en eerlijk gezegd, dat is waarschijnlijk het punt. Stel je voor: een jonge Kiefer, nauwelijks twintig, reist door Europa – Frankrijk, Zwitserland, Italië – en fotografeert zichzelf terwijl hij de Sieg Heil (nazi-groet) uitvoert op verschillende historisch belangrijke of gewoon alledaagse locaties. Vaak gekleed in het Wehrmacht-uniform van zijn vader, soms gewoon in casual kleding, staat hij voor iconische monumenten, in stille landschappen, zelfs in zijn eigen badkuip, met de arm uitgestrekt in dat onmiskenbare, verboden gebaar. Het is zo'n gedurfde, bijna roekeloze zet dat je je afvraagt wat er door zijn hoofd ging – een wanhopige behoefte om oude wonden open te rijten, of een naïef geloof in de transformerende kracht van kunst? Misschien beide.

Toen deze foto's en gerelateerde werken voor het eerst werden tentoongesteld, was de reactie in Duitsland, begrijpelijkerwijs, intens, wat leidde tot aanzienlijke publieke verontwaardiging en zelfs juridisch onderzoek naar wat sommigen beschouwden als een gevaarlijke flirt met verboden symbolen. De openbare aanklager startte daadwerkelijk onderzoeken om te zien of Kiefer de wetten tegen het tonen van nazi-symbolen overtrad. Dit was niet alleen een kritisch debat; het was een diepe nationale angst. Bedenk dat dit een natie was die nog steeds worstelde met hoe het trauma en de schuld van het nazi-tijdperk te verwerken. Velen vonden dat Kiefer de verschrikkingen bagatelliseerde, gevaarlijk provocerend was, of erger nog, een soort morbide fascinatie koesterde. Bespotte hij het verleden? Speelde hij het na? Verheerlijkte hij het? Het voelde als met een stok in een nauwelijks genezen wond porren.

Ik bedoel, wie doet zoiets? De meesten van ons zouden waarschijnlijk gewoon stilletjes proberen te vergeten, of op zijn minst onze ogen afwenden, toch? Het voelde roekeloos, bijna opzettelijk pijnlijk. In Kiefers schoenen, weet ik eerlijk gezegd niet of ik de moed zou hebben om zo'n tegenwind op te zoeken, om willens en wetens een bliksemafleider voor nationale schuld te worden. Het vraagt om een bepaald soort overtuiging, nietwaar?

Kiefer heeft de serie echter consequent ingekaderd als een daad van exorcisme en confrontatie. Beïnvloed door Beuys' ideeën over het therapeutische potentieel van kunst voor de samenleving, betoogde hij dat Duitsland niet vooruit kon komen door te doen alsof het nazi-verleden niet had plaatsgevonden. De stilte, het vergeten, was het echte gevaar. Door zelf de groet uit te voeren, in deze beladen contexten, dwong hij een dialoog af, maakte hij het onzichtbare zichtbaar, en confronteerde hij het geërfde trauma rechtstreeks. Hij zei niet dat hij een nazi was; hij zei: dit is gebeurd, dit is deel van onze geschiedenis, en we moeten ermee omgaan. Het was een rauwe, bijna wanhopige poging om een taboe te doorbreken, om te begrijpen hoe zo'n catastrofe een natie kon verleiden. Of je het nu moedig, roekeloos of diep problematisch vindt – en mensen debatteren hier nog steeds over – de Occupations-serie zette onmiskenbaar de toon voor Kiefers carrière: een meedogenloze, vaak ongemakkelijke confrontatie met de donkerste hoofdstukken van de geschiedenis. Het is een scherpe herinnering dat kunst begrijpen soms betekent worstelen met diep verontrustende vragen, een vaardigheid die je aanscherpt wanneer je leert hoe je een schilderij leest of, in dit geval, een foto beladen met historisch dynamiet.

Het gewicht van de wereld: kernthema's in Kiefers kunst

Kiefer begrijpen betekent worstelen met de terugkerende ideeën die zijn universum bevolken. Het is als het leren van een nieuwe taal, een die gesproken wordt in as en lood, gelaagd met echo's van het verleden. Voor mij voelt het vaak als het afpellen van lagen van de geschiedenis zelf, waarbij elke laag een andere verontrustende waarheid onthult, een andere draad die het oude verbindt met het angstaanjagend recente. Proberen al deze overlappende ideeën te bevatten voelt soms als het in elkaar zetten van een filosofische legpuzzel met een miljoen stukjes, terwijl je ook nog een paar loden boeken in de lucht houdt. Je hoopt gewoon dat er iets op zijn plaats valt, of in ieder geval niet op je voet valt. Laten we dieper ingaan op de zware concepten die Kiefer verkent:

• Duitse geschiedenis & de Holocaust: Dit is onvermijdelijk. Kiefer onderzoekt meedogenloos het nazi-tijdperk, niet om het te verheerlijken, maar om de culturele en psychische impact ervan te begrijpen. Hij gebruikt symbolen als verbrande landschappen, lege uniformen en verwijzingen naar figuren als Albert Speer of Wagneriaanse opera, wat een confrontatie afdwingt met een verleden dat velen wilden vergeten, een verleden dat vaak begraven lag onder een mythe van nationale zuiverheid of de gemakkelijke stilte van de naoorlogse denazificatie. Werken als Germany's Spiritual Heroes (1973) gaan rechtstreeks in op de complexe en vaak problematische figuren uit de Duitse culturele geschiedenis. Het is ongemakkelijk, opzettelijk zo. Zelfs vandaag de dag kan de receptie van zijn werk in Duitsland complex zijn, een constante herinnering dat de nationale dialoog die hij initieerde blijft evolueren.
• Mythologie & spiritualiteit: Kiefer combineert de Duitse geschiedenis met Noordse mythen (zoals de Edda's), joodse mystiek (Kabbalah), oude Egyptische legendes en christelijke symboliek. Hij ziet deze mythen niet als ouderwetse verhalen, maar als levende kaders die mensen gebruiken om het bestaan, vernietiging en wedergeboorte te begrijpen. Ze bieden een lens om historisch trauma te bekijken, archetypen en narratieven van verlies en potentiële vernieuwing biedend. Soms duikt hij zelfs in meer esoterische filosofische concepten zoals Gnosticisme of de ideeën van Jungiaanse archetypen – die universele, geërfde patronen en beelden die aanwezig zijn in het collectieve onbewuste – en ziet ze als diepe structuren van menselijke ervaring die tijd en plaats overstijgen, wat zijn werk een bijna universele, primaire resonantie geeft. Het begrijpen van symboliek in de kunst is hierbij cruciaal.
• Alchemie: De oude praktijk van het transformeren van basismaterialen (zoals lood) in goud is een krachtige metafoor voor Kiefer. Het spreekt tot transformatie, zuivering en het potentieel voor spirituele verlichting, verborgen in het alledaagse of zelfs het corrupte. Lood, een terugkerend materiaal, staat centraal in het alchemistische denken en vertegenwoordigt de basistoestand die wacht op transformatie. Werken als The High Priestess (Die Hohepriesterin, 1985-89), een massief loodboeksculptuur, verwijzen rechtstreeks naar alchemistische en Kabbalistische thema's.
• Landschap & ruïne: Kiefers landschappen zijn zelden pittoresk. Het zijn vaak verschroeide, getekende, geploegde velden onder zware, grijze luchten. Ze vertegenwoordigen slagvelden, plaatsen van herinnering, plekken waar de geschiedenis zich fysiek op de aarde heeft afgedrukt. De ruïne is niet alleen verval; het is een getuigenis van wat was, een fysieke manifestatie van historisch gewicht. Hier is een sterke verbinding met de Duitse Romantiek, met name de landschappen van Caspar David Friedrich, die vaak ruïnes en desolate natuurtaferelen afbeeldden, doordrenkt met spirituele of historische betekenis. Kiefers ruïnes gaan echter minder over sublieme contemplatie en meer over de rauwe, pijnlijke nasleep van menselijk handelen, waardoor ze meer aanvoelen als een constante, ongemakkelijke aanwezigheid dan als een verre herinnering.
• Geheugen, materialiteit & weerstand tegen vergeten: Voor Kiefer is geheugen verre van een abstract concept; het is een tastbare, fysieke entiteit. Hij bouwt zijn werken in geologische lagen van de geschiedenis, waarbij hij feitelijke foto's, objecten en inscripties insluit in lagen verf en ruwe materialen. Dit is niet zomaar een afbeelding van geheugen; het is een nadruk op de persistentie ervan. Het zware lood, de fragiele as, het door de tijd aangetaste stro en andere materialen worden fysieke archieven, die het verleden letterlijk belichamen. Zijn kunst wordt een meedogenloze strijd tegen maatschappelijke amnesie, een weigering om de geschiedenis, met name de donkerste hoofdstukken, weg te vegen of gemakkelijk te vergeten. Hij dwingt ons het geheugen te confronteren als een voelbare, zware aanwezigheid, bestand tegen uitwissing en eisend om gevoeld, aangeraakt en ervaren te worden door zijn eigen substantie.
• Wetenschap en kosmologie: Naast mythe en alchemie verwerkt Kiefer ook elementen van wetenschap, met name astronomie en fysica. Hij schrijft soms wiskundige vergelijkingen of astronomische kaarten op zijn doeken, gebruikmakend van figuren als Johannes Kepler of Isaac Newton, wat een zoektocht suggereert naar universele orde of betekenis binnen de chaos van geschiedenis en bestaan. Het is nog een laag in zijn uitgestrekte, onderling verbonden universum van ideeën.
• De rol & nalatenschap van de kunstenaar: Kiefer onderzoekt consequent de rol van de kunstenaar bij het confronteren van maatschappelijk trauma en het hervormen van nationale verhalen. Hij gaat vaak een directe dialoog aan met historische figuren en oude meesters, en positioneert zichzelf binnen een lijn van denkers en makers die worstelen met diepgaande vragen over bestaan, geheugen en de menselijke conditie. Zijn werk reflecteert frequent op de last en verantwoordelijkheid van artistieke creatie in het aangezicht van de geschiedenis.

Echo's van poëzie: Kiefer en Paul Celan

Onder de vele lagen in Kiefers werk resoneert de dialoog met de dichter Paul Celan bijzonder diep, vooral met betrekking tot het Holocaust-thema. Je kunt sommige van Kiefers meest iconische werken niet volledig begrijpen zonder Celans gedicht "Todesfuge" (Doodsfuga) te kennen. Celan (1920-1970) was een in Roemenië geboren, Duitstalige dichter en Holocaust-overlevende wiens ouders in de kampen omkwamen. Zijn poëzie worstelt met het onuitsprekelijke trauma van de Shoah, de last van de herinnering en de complexe, pijnlijke relatie met de Duitse taal zelf – de taal van de moordenaars, die ook zijn moedertaal was. Je verdiepen in Celans poëzie, vooral 'Todesfuge', is als turen in een open wond, een diepgaande daad van empathie die je emotioneel uitput, maar ook ergens helderder maakt. Ik moet soms diep ademhalen voordat ik in die verzen duik; het gewicht ervan is immens. Kiefer neemt dat ondraaglijke gewicht en geeft het fysieke vorm, wat zowel afschuwelijk als diep noodzakelijk is.

"Todesfuge", waarschijnlijk geschreven in 1945, is aantoonbaar zijn beroemdste werk. Het is een beklemmend, bezwerend gedicht dat het leven in een concentratiekamp beschrijft. Het contrasteert twee vrouwelijke figuren: Margarethe, met haar gouden haar, die de geïdealiseerde Duitse vrouwelijkheid vertegenwoordigt, misschien Fausts Gretchen, het Arische ideaal; en Sulamith, met haar assige haar, die het joodse slachtoffer vertegenwoordigt, de Sulamitische vrouw uit het Hooglied, nu verteerd door vuur. Het gedicht herhaalt zinnen als "uw gouden haar Margarethe / uw assige haar Sulamith" en roept het gruwelijke beeld op van Joden die gedwongen worden graven te graven terwijl anderen muziek spelen ("hij fluit zijn Joden eruit laat ze een graf graven / hij beveelt ons speel op voor de dans").

Kiefer werd diep geraakt door Celans werk. Hij zag in "Todesfuge" een krachtige articulatie van de Duitse tragedie die hij zelf probeerde te verwerken. Hij illustreerde het gedicht niet alleen; hij absorbeerde de kerndichotomie en de materiële symboliek ervan in zijn eigen artistieke taal, en gebruikte het gedicht als kader om de verweven lotgevallen van de Duitse cultuur en haar slachtoffers te verkennen. Dit is het meest duidelijk in zijn beroemde parallelle schilderijenserie:

• Margarethe serie: Deze werken bevatten vaak stro – goudkleurig, organisch, dat leven, Duitse velden, misschien zelfs het geïdealiseerde blonde haar zelf vertegenwoordigt. Maar het stro wordt vaak dik aangebracht, soms verschroeid of gemengd met verf, wat duidt op een schoonheid die is gecorrumpeerd of bedreigd. Het is een fragiele schoonheid, gemakkelijk verteerd door vuur, net als de vluchtige idylle van een natie. Ze voelen zwaar aan, ondanks de lichtheid van het materiaal, beladen met de geschiedenis die ze vertegenwoordigen. Ze spreken van een schoonheid die fragiel is, kwetsbaar voor de destructieve krachten van de geschiedenis.
• Sulamith serie: Deze werken contrasteren Margarethe met as en verduisterde materialen, soms met echte as of met donkere, zware verf en lood. Ze verwijzen rechtstreeks naar het "assige haar" van het joodse slachtoffer in Celans gedicht, symboliserend de Holocaust, vernietiging en rouw. Kiefer gebruikt in deze werken vaak monumentale, grafachtige architectonische ruimtes, veelal gebaseerd op ontwerpen van nazi-architecten zoals Wilhelm Kreis (bijv. de Soldatengang). Deze monumentale structuren worden ruimtes die zwaar zijn van afwezigheid en de echo's van wreedheden. Het gebruik van donkere, zware materialen maakt de lucht dik, de stilte diepgaand. Het zijn gedenktekens, niet alleen afgebeeld, maar gebouwd uit de materialen van vernietiging zelf.

Door deze twee figuren/series samen te voegen, creëert Kiefer een krachtige dialectiek. Het is niet alleen slachtoffer versus dader, maar een complexe verstrengeling van Duitse cultuur en haar vernietiging, schoonheid en gruwel, herinnering en vergetelheid. Hij gebruikt de ruwe materialen – stro en as – om deze abstracte concepten visceraal, tastbaar te maken. Je ruikt bijna de rook, voelt het gewicht van het stro. Het is geschiedenis tastbaar gemaakt, wat een reactie vraagt die verder gaat dan louter observatie. Het dwingt je de ongemakkelijke waarheid te confronteren van hoe verweven deze elementen zijn.

Meer dan alleen verf: Kiefers alchemistische materialen en processen

Je kunt niet over Kiefer praten zonder het te hebben over waaruit zijn kunst is gemaakt. De materialen zijn niet zomaar dragers voor een afbeelding; ze zijn de afbeelding, geladen met betekenis en onderworpen aan transformerende processen. Zijn gebruik van materialen is cruciaal voor het begrijpen van Anselm Kiefers kunst. En eerlijk gezegd, soms kijk ik naar de pure rommel die hij gebruikt en denk ik: "Hoe krijgen ze dat in hemelsnaam schoon in een museum?" Ik stel me voor dat de vage geur van lood of verbrand stro zelfs kan blijven hangen, wat nog een laag aan de ervaring toevoegt. Het is een logistieke nachtmerrie, stel ik me voor, maar een diepgaande artistieke verklaring. Maar wat als de kunst zelf minder ging over het eindproduct en meer over de rauwe, viscerale betrokkenheid bij de essentie van het bestaan? Dat is waar Kiefer echt uitblinkt.

Materiaal	Algemeen gebruik & betekenis	Gerelateerde thema's/concepten
Lood	Zwaar, dicht, dof. Een doek, een boek, een schild.	Alchemie (basismaterie), Melancholie (Saturnus), Straling, Gewicht van de geschiedenis, Transformatie
Stro	Organisch, fragiel, brandbaar. Gouden haar.	Aarde, Landbouw, Duitse identiteit, Fragiliteit, Potentieel ruïne/brand, Margarethe
As	Het residu van verbranding. Assig haar.	Vernietiging, Dood, De Holocaust, Zuivering, Sulamith
Klei/Aarde	Primal materie, de stof van scheppingsmythen, de grond zelf die historische belasting draagt.	Schepping, Geschiedenis, Landschap, Geheugen, Fundament
Schellak	Een hars die afdicht, conserveert, maar ook verduistert en vertroebelt na verloop van tijd, zoals geheugen; voegt een broze, antieke kwaliteit toe.	Geheugen, Conservering, Verval, Tijd, Oudheid
Gedroogde planten	Zonnebloemen (Van Gogh connectie), papavers – die leven, dood, cycli van de natuur, een gevoel van verval vertegenwoordigen.	Levenscycli, Dood, Natuur, Artistieke nalatenschap (Van Gogh), Vergankelijkheid
Fotografie	Vaak ingebed in schilderijen, momenten vastleggend, lagen van realiteit en geheugen toevoegend, een momentopname van het verleden.	Geheugen, Documentatie, Geschiedenis, Gelaagdheid van de realiteit
Bladgoud	Vertegenwoordigt het alchemistische doel, spirituele zuiverheid, of vluchtige momenten van schoonheid/waarde; vaak imperfect aangebracht.	Alchemie (goud), Spirituele Verlichting, Waarde, Fragiele schoonheid, Imperfectie
Draad/Metaal	Gebruikt voor structuur, tekenen in de ruimte, of suggereren van industriële/militaire elementen; vaak geroest of verdraaid.	Structuur, Industrie, Militair, Opsluiting, Verval
Glas/Spiegels	Reflecterende oppervlakken, die fragiliteit, verbrijzelde geschiedenis of portalen naar andere dimensies vertegenwoordigen; soms letterlijk gebroken.	Fragiliteit, Reflectie, Verbrijzelde Geschiedenis, Andere dimensies, Licht/Donker
Haar/Kleding	Gebruikt in eerdere werken om menselijke aanwezigheid, afwezigheid en de tastbare overblijfselen van historische slachtoffers te vertegenwoordigen.	Menselijke aanwezigheid/afwezigheid, Slachtofferschap, Geheugen, Tastbare geschiedenis

Vuur/Verbranding: Vuur is voor Kiefer niet alleen een vernietigende kracht; het is een transformerende, vergelijkbaar met alchemie. Hij gebruikt vaak echte vlammen om doeken te verschroeien, stro te verbranden of as achter te laten, wat de historische processen van vernietiging en zuivering weerspiegelt. Het is een letterlijke daad van schepping door vernietiging, een manier om trauma en herinnering op het materiaal zelf af te drukken. Ik denk vaak na over hoe vuur het oppervlakkige weghaalt en alleen de ruwe essentie overlaat, en Kiefer lijkt die oerkracht te benutten.

Hij brengt deze materialen niet zomaar aan; hij onderwerpt ze aan processen – verbranding, verwering, coating, lagen aanbrengen, inbedding – die de historische en natuurlijke krachten weerspiegelen die zijn werk verkent. Het is een fysiek veeleisende, bijna elementaire benadering van kunst maken. Hij giet gesmolten lood, steekt stro in brand, laat doeken buiten verweren. Dit is niet zomaar schilderen; het is een vorm van performance, een worstelpartij met materie en geheugen. Het laat mijn eigen proces soms nogal tam lijken, hoewel elke kunstenaar zijn eigen weg vindt via zijn persoonlijke tijdlijn.

Kiefers werkmethode: een fysieke afrekening

Kiefers artistieke proces is net zo integraal aan zijn kunst als het eindproduct. Het is een diep fysieke, vaak moeizame onderneming die de monumentale thema's weerspiegelt die hij verkent. Hij schildert niet zomaar op doek; hij beeldhouwt met materialen. Hij giet bijvoorbeeld gesmolten lood op doeken, waardoor ze kromtrekken en buigen, en oppervlakken creëert die zijn getekend en getextureerd als oude landschappen. Hij werkt vaak buiten en stelt doeken bloot aan de elementen – regen, zon, sneeuw – waardoor de natuur zelf een medewerker wordt, die verdere lagen van tijd en verval op zijn werk afdrukt. Hij gebruikt industriële gereedschappen, zware machines en soms zelfs gecontroleerde vlammen om zijn materialen te transformeren, waardoor zijn studio een soort alchemistenwerkplaats of een enorme archeologische opgraving wordt. Deze hands-on, bijna rituele betrokkenheid bij materie doordrenkt zijn kunst met een rauwe, primaire energie, waardoor de kijker het gewicht, de hitte en de geschiedenis voelt die in elk stuk zijn ingebed.

Lood: de last van de alchemist en historisch gewicht

Laten we even stilstaan bij lood, want het staat zo centraal in Kiefers wereld, bijna een kenmerkend materiaal. Waarom lood? Het is zwaar, fysiek en metaforisch. In de alchemie is het de prima materia, de basis, ongeraffineerde stof waaruit goud (spirituele verlichting) uiteindelijk kan ontstaan na een langdurig, moeizaam transformatieproces. Het wordt geassocieerd met Saturnus (of Cronus in de Griekse mythologie), de Romeinse god die verbonden is met tijd, melancholie, beperking, dood en de oogst. Denk aan "saturnisch" – somber, traag. Lood belichaamt dit gewicht, deze traagheid, deze verbinding met de aarde en met verval. Soms, wanneer ik een bijzonder zware gedachte probeer te articuleren, voelt het alsof mijn hersenen omhuld zijn door lood, de randen afstompend, een langzame, weloverwogen verwerking afdwingend.

Kiefer hanteert lood zoals een historicus archieven hanteert. Hij hamert het, smelt het, giet het, buigt het tot massieve boeksculpturen waarvan de pagina's te zwaar lijken om om te slaan, bekleedt er doeken mee totdat ze door de pure fysieke belasting doorzakken. Het wordt een huid voor zijn getekende landschappen, een container voor het geheugen. Het doffe, grijze oppervlak absorbeert licht in plaats van het te reflecteren, wat een gevoel van diepe introspectie of zelfs depressie overbrengt. Maar het is ook paradoxaal zacht en kneedbaar, in staat om afdrukken, krassen, inscripties te ontvangen – zoals de geschiedenis zelf zijn sporen op de wereld etst.

Bovendien heeft lood connotaties van toxiciteit en bescherming (denk aan stralingsafscherming). Deze dualiteit past perfect bij Kiefers project. Het vertegenwoordigt de giftige erfenis van de Duitse geschiedenis, de zware last die niet kan worden genegeerd, maar misschien ook een noodzakelijk schild, een manier om die toxiciteit te bevatten en te verwerken. Wanneer je Kiefers loden werken ziet, voel je dat gewicht – de letterlijke tonnen materiaal, ja, maar ook het immense gewicht van het verleden dat hij ons vraagt te confronteren. Het is niet glimmend of gemakkelijk; het is dicht, moeilijk en veeleisend, net als het proces van historische afrekening zelf. Het is een herinnering dat de materialen die een kunstenaar kiest net zozeer deel uitmaken van de boodschap als het beeld dat ze creëren, een cruciaal aspect van hoe je symboliek begrijpt.

Grafiek: gelaagdheid van geschiedenis en textuur

Hoewel zijn monumentale schilderijen het meest bekend zijn, is Kiefers betrokkenheid bij grafiek, met name houtsneden, een belangrijk onderdeel van zijn praktijk. Hij behandelt grafiek niet als een secundair medium voor reproductie; in feite gebruikt hij houtsneden vaak als primaire kunstwerken, soms integreert hij ze rechtstreeks in zijn schilderijen of creëert hij monumentale prenten die op zichzelf staan. Hij werkt ook met andere grafische technieken, maar houtsnede, met zijn ruwe, textuurrijke kwaliteit, is misschien wel zijn meest karakteristieke. Dit proces van snijden en lagen aanbrengen sluit perfect aan bij zijn thema's van opgraving, geheugen en de fysieke afdruk van geschiedenis. De houtsnede, een traditioneel Duits medium geassocieerd met kunstenaars als Albrecht Dürer en de Expressionisten, verbindt zijn werk ook met een specifieke lijn binnen de Duitse kunstgeschiedenis, wat nog een laag van resonantie toevoegt aan zijn verkenning van nationale identiteit en verleden. De gewelddadige handeling van het snijden in het hout, de rauwe, oeroude afdruk die het achterlaat, voelt inherent verbonden met Kiefers thema's van opgraving en de littekens van de geschiedenis.

Boeken: bibliotheken van herinnering en gedachte

Naast zijn iconische loden boeksculpturen is het boek als motief en fysiek object een alomtegenwoordig element in Kiefers oeuvre. Hij heeft talloze kunstenaarsboeken gecreëerd, variërend van intieme, handzame volumes tot monumentale, loodgebonden sculpturen waarvan de pagina's te zwaar lijken om om te slaan. Dit zijn niet zomaar catalogi; het zijn kunstwerken op zich, die een intiemere, tastbare ontmoeting met zijn ideeën uitnodigen. Ze functioneren als persoonlijke archieven, notitieboeken en symbolische opslagplaatsen van kennis en geschiedenis, en weerspiegelen de gelaagdheid van informatie en ervaring die zijn grotere werken definieert. Voor Kiefer zijn boeken actieve deelnemers aan de herinnering, die verhalen, theorieën en fragmenten van het verleden bevatten die voortdurend moeten worden heropend en opnieuw onderzocht. Soms denk ik aan de boeken in mijn eigen leven, niet alleen om de woorden die ze bevatten, maar om de manier waarop ze stof, ezelsoren en herinneringen verzamelen, en zo objecten worden die net zo zwaar wegen als de ideeën erin.

Fotografie: verder dan het document

Hoewel vaak ingebed in zijn schilderijen als een laag van herinnering, heeft Kiefer ook fotografie gebruikt als een op zichzelf staand artistiek medium. Zijn vroege "Besetzungen"-serie, voornamelijk fotografisch, toonde zijn begrip van de kracht van het medium om te documenteren, provoceren en confronteren. In zijn latere praktijk kan fotografie dienen als een voorbereidende schets, een visueel dagboek, of een direct kunstwerk, waardoor hij licht, schaduw en specifieke scènes kan vastleggen en manipuleren die vervolgens zijn grotere mixed-mediaconstructies informeren of er deel van uitmaken. Het is nog een hulpmiddel in zijn enorme arsenaal, waardoor hij de wisselwerking tussen waargenomen realiteit en geconstrueerde betekenis kan verkennen.

Een nadere blik: analyse van belangrijke werken

Lezen over Kiefer is één ding, maar worstelen met specifieke werken is waar de echte ontmoeting plaatsvindt. Het is soms moeilijk, als het ontcijferen van een oude tekst geschreven in modder en sterren, of het proberen een gefragmenteerde droom samen te stellen. Je staart naar deze enorme doeken, dik met verf, stro, as, lood, misschien zelfs diamanten, en denkt: "Oké, wat probeert dit me te vertellen?" En na daar urenlang te hebben gestaan, je nek rekkend, heen en weer stappend, voelt het bijna alsof je een workout hebt gedaan, maar dan voor je ziel. Er is zelden een enkel, eenvoudig antwoord, wat deel uitmaakt van de kracht. Mijn eigen kunst neigt naar heldere kleuren en abstracte vormen, een wat lichtere visuele dialoog, dus het betreden van Kiefers dichte, zware wereld is altijd een krachtig contrast, als het bewegen van een zonovergoten weide naar een diepe, echoënde grot. Laten we proberen een paar voorbeelden te ontleden, rekening houdend dat dit slechts één interpretatie is, gefilterd door mijn eigen ervaring. Sta jezelf toe deze ruimtes, deze landschappen van herinnering, binnen te stappen, en te zien wat er in jou roert.

Dein goldenes Haar, Margarethe (Uw gouden haar, Margarethe, 1981)

Hoewel onderdeel van een grotere serie, onderscheidt dit specifieke schilderij zich als een krachtig voorbeeld van Kiefers betrokkenheid bij Celans gedicht. In dit monumentale werk strekt een uitgestrekt, desolaat landschap – misschien een verschroeid veld of een kale vlakte – zich uit onder een zware, broeierige lucht. Over het doek is dik, goudkleurig stro bevestigd, soms verschijnend als verwarde zwaden, soms als rijen gewassen of zelfs haarlokken. Het stro is niet slechts decoratief; het is dicht aangebracht, waardoor een ruw, bijna broos oppervlak ontstaat dat spreekt van kwetsbaarheid en verval. Het "gouden haar" roept niet alleen de geïdealiseerde Duitse vrouw op, maar misschien ook het geïdealiseerde Duitse landschap en zijn vluchtige, fragiele schoonheid, voor altijd getekend door oorlog en trauma. De textuur en schaal dompelen je onder in dit beladen landschap, waardoor je het letterlijke gewicht van zijn geschiedenis voelt.

Sulamith (1983)

credit, licence

Dit is een werkelijk beklijvend en iconisch werk dat de Holocaust rechtstreeks confronteert door de lens van Celans gedicht. In tegenstelling tot Margarethe, dat vaak open landschappen uitbeeldt, portretteert Sulamith frequent monumentale, grafachtige architectonische interieurs. Dit specifieke werk, vaak op enorme schaal gerealiseerd, toont een lange, smalle hal met een gewelfd, bakstenen plafond en een roosterachtige vloer, die doet denken aan ontwerpen van nazi-architecten zoals Wilhelm Kreis (bijv. de Soldatengang). De ruimte is afgebeeld in donkere, gedempte tinten zwart, grijs en bruin, zwaar getextureerd met as, houtskool en soms ingebed lood. Het ontbreken van menselijke figuren, gekoppeld aan de immense schaal en de beklemmende materialen, creëert een diep gevoel van afwezigheid en verstikking. Het is een crematorium, een graf, een ruimte zwaar van de echo's van wreedheden. De assige textuur is bijna tastbaar, wat het residu van onvoorstelbare vernietiging suggereert. Het is niet zomaar een schilderij van een gedenkteken; het is een gedenkteken gebouwd uit de materialen van de historische trauma zelf, wat een viscerale reactie afdwingt.

Salt, Mercury, Sulfur (2014)

credit, licence

Hoewel misschien minder bekend dan zijn monumentale schilderijen, zijn Kiefers sculpturen en mixed-media werken even meeslepend. Salt, Mercury, Sulfur (2014) is een fascinerend voorbeeld. Deze krachtige mixed-mediasculptuur, vaak meerdere meters lang, belichaamt echt zijn unieke materiaaltaal. Het toont een model van een onderzeeër, vervaardigd uit lood, geplaatst tegen een getextureerde, bijna kaartachtige achtergrond, waarop alchemistische termen zijn gegraveerd. De onderzeeër, een vaartuig van verborgen reizen en vaak geassocieerd met oorlogvoering, gecombineerd met het lood en de alchemistische symbolen, spreekt boekdelen. Het brengt zijn fascinatie voor geschiedenis (de militaire connotatie van de onderzeeër), alchemie (de transformatie van basiselementen) en de verborgen diepten van het onderbewustzijn samen. Het is niet zomaar een sculptuur; het is een gecondenseerd universum van zijn thema's, een reis in de donkere, transformerende onderstromen van het bestaan. Als ik het zie, denk ik aan de verborgen stromen onder de oppervlakte van ons eigen leven, de elementen die combineren en reageren op manieren die we niet altijd zien, en onze innerlijke landschappen vormen.

The Orders of the Night (Die Orden der Nacht, 1996)

Dit is een monumentaal schilderij, kenmerkend voor Kiefers latere grootschalige werken, vaak meerdere meters breed. Het beeldt een uitgestrekt, desolaat veld uit onder een donkere, sterrenhemel. Op de aarde liggen verschillende grote, gedroogde zonnebloemen, hun koppen gebogen, zwaar en donker, bijna lijkachtig. Erboven schitteren de sterrenbeelden, misschien een gevoel van kosmische orde of onverschillige afstand biedend.

Wat gebeurt hier? Zonnebloemen verbinden Kiefer, zoals we weten, met Van Gogh, een symbool van leven, energie, zich naar de zon kerend. Maar Kiefers zonnebloemen zijn vaak dood, gedroogd, verschroeid of ingebed in lood. Hier liggen ze gevallen, gegrond, misschien als symbool voor gevallen aspiraties, het gewicht van de aarde, of zelfs figuren (de "Orden"?) die hemelse kennis of oordeel ontvangen. De connectie met Van Gogh wordt complex – het is niet alleen een eerbetoon, maar een dialoog over hoop en wanhoop, levenscycli en de last van artistieke creatie. De titel, The Orders of the Night, voegt nog een laag toe. Zijn deze figuren leden van een mystieke orde? Ontvangen ze bevelen van de kosmos? Of zijn ze gewoon onderworpen aan de onvermijdelijke orden van verval en duisternis? De "orden" kunnen ook verwijzen naar classificaties, hiërarchieën, pogingen om de chaos te begrijpen. Het schilderij combineert landschap, symboliek (zonnebloemen, sterren) en een gevoel van diepe melancholie. Het voelt oud en direct, aards en kosmisch, belichaamt Kiefers vermogen om een schijnbaar eenvoudig beeld te laden met lagen van historische, mythische en persoonlijke betekenis. Het is het soort werk dat geduldig kijken vereist, de uitgestrektheid en de details laten bezinken, iets wat we verder verkennen in onze gids over hoe je een schilderij leest.

Let a Thousand Flowers Bloom (2000)

credit, licence

Dit krachtige werk, getiteld Let a Thousand Flowers Bloom, ontleent zijn titel aan een beladen historische slogan uit een toespraak van Mao Zedong in 1956, die, hoewel aanvankelijk bedoeld als aanmoediging voor vrij denken, leidde tot de Honderd Bloemen Campagne en daaropvolgende vervolging. Kiefers schilderij beeldt doorgaans een uitgestrekt, getextureerd veld uit – vaak met daadwerkelijke gedroogde bloemen of dichte impasto die ze suggereren – onder een zware hemel. De bloemen, vaak fragiel en efemere, worden frequent afgebeeld als vervallen of overweldigd, wellicht met een centrale figuur of inscriptie. De titel zelf, beladen met historische ironie, transformeert een symbool van intellectuele vrijheid in een somber commentaar op politieke onderdrukking en de destructieve nasleep ervan. Kiefer verkent hier hoe idealen verdraaid kunnen worden en hoe menselijke aspiraties verpletterd kunnen worden door de geschiedenis, waarbij hij de natuurlijke wereld gebruikt als een treffend toneel voor deze complexe verhalen. Het is een treffend voorbeeld van zijn vermogen om een landschap te doordrenken met lagen van diepgaand historisch en politiek commentaar, waardoor een stuk ontstaat dat zowel mooi als diep verontrustend aanvoelt, net als de geschiedenis waarnaar het verwijst.

Böhmen liegt am Meer (Bohemen ligt aan zee, 1995)

credit, licence

Dit krachtige schilderij, vaak van enorme omvang, ontleent zijn titel aan een zin uit een gedicht van Ingeborg Bachmann, een gerenommeerde Oostenrijkse schrijfster en goede vriendin van Paul Celan. De zin 'Böhmen liegt am Meer' (Bohemen ligt aan zee) is historisch onjuist – Bohemen heeft geen kustlijn – en dient als een poëtische uitdrukking van verlangen, onmogelijkheid en misschien een verlangen naar een mythische, verloren plaats. Kiefers visuele interpretatie omvat vaak verschroeide of desolate landschappen, soms met ingesneden tekstlijnen of een groot, spookachtig palet dat zweeft, symbolisch voor de strijd van de kunstenaar. Het schilderij belichaamt Kiefers betrokkenheid bij zowel historisch trauma (de verloren gebieden, de ontheemding) als de transformerende kracht van poëzie en mythe. Het is een landschap van de geest, een plek waar onmogelijke dromen en harde realiteiten botsen. Voor mij roept het dat gevoel op van een herinnering die bijna binnen handbereik is, maar voortdurend misplaatst is, als een verkeerd geplaatst land op een mentale kaart, wat me eraan herinnert dat zelfs onze interne geografieën vreemde, prachtige tegenstrijdigheden kunnen bevatten.

Kiefers omvangrijke praktijk: verder dan het doek en in het landschap

Hoewel zijn schilderijen iconisch zijn, reikt Kiefers praktijk veel verder dan het kader. Zijn latere carrière omvat het creëren van massale, locatie-specifieke installaties en sculpturen die hele ruimtes transformeren, inclusief zijn huidige studio in Croissy, Frankrijk, die de monumentale ambities voortzet en uitbreidt die voor het eerst werden gerealiseerd in La Ribaute in Barjac. Denk aan de torenhoge, loden boeksculpturen, soms gehuisvest in met lood beklede kamers, of de uitgestrekte, uitgestrekte complexen die hij in zijn studio's heeft gebouwd. Dit zijn niet alleen plaatsen waar kunst wordt gemaakt; het zijn kunstwerken op zich, die architectuur, sculptuur en het landschap omvatten, wat zijn voortdurende betrokkenheid bij geschiedenis, ruïne en de monumentale schaal van tijd en geheugen weerspiegelt. Het is een visie op een 'Gesamtkunstwerk' – een totaal kunstwerk waarbij alle kunstvormen worden verenigd in een enkele, meeslepende ervaring – waarbij de hele omgeving een meeslepende, gelaagde ervaring wordt. Gedurende zijn carrière zijn Kiefers ambitie en de pure schaal van zijn werk alleen maar geïntensiveerd, en zijn ze meeslepender en omvattender geworden.

Kiefer verwerkt vaak architectonische vormen en verwijzingen in zijn werk, soms rechtstreeks uit controversiële bronnen zoals de monumentale, neoklassieke ontwerpen van nazi-architect Albert Speer. In werken zoals de Sulamith-serie worden deze architectonische ruimtes symbolische graven of gedenktekens. Zijn studio's zijn een perfect voorbeeld van zijn toewijding aan deze immersieve benadering. La Ribaute, zijn voormalige studio in Barjac, is een werkelijk verbazingwekkende omgeving: een oude zijdefabriek getransformeerd tot een netwerk van betonnen torens, ondergrondse tunnels en immense vitrines met sculpturen en fragmenten van zijn werk. Het is minder een studio en meer een op zichzelf staand universum, een archeologische vindplaats van zijn eigen makelij, die de kijker dwingt fysiek om te gaan met het gewicht van zijn ideeën. Ik heb vaak nagedacht over hoeveel de omgeving van een kunstenaar in hun werk sijpelt; bij Kiefer lijkt de omgeving het werk te zijn, eisend om doorheen te worden gelopen, in te worden geleefd, ervaren te worden. Naast La Ribaute en Croissy heeft Kiefer ook belangrijke locatie-specifieke installaties gecreëerd op andere locaties, zoals de indrukwekkende Pirelli HangarBicocca in Milaan, wat zijn ambitieuze, allesomvattende artistieke visie verder uitbreidt. Het ervaren van deze omgevingen is een belangrijk onderdeel van het begrijpen van de volledige reikwijdte van Anselm Kiefers werk en zijn ambitie om totale kunstervaringen te creëren. Zijn sculpturen, vaak gemaakt van lood, beton of gevonden voorwerpen, bezitten dezelfde rauwe, materiële intensiteit als zijn schilderijen, en staan als stille, zware getuigen van de geschiedenis.

Anselm, een film van Wim Wenders: stap in Kiefers wereld

De zoekterm "film Anselm Kiefer" verwijst waarschijnlijk naar de veelgeprezen documentaire Anselm uit 2023, geregisseerd door Wim Wenders. De film, opgenomen in 3D, biedt een meeslepende reis in Kiefers wereld en verkent zijn studio's, zijn creatieve proces en de landschappen (zowel intern als extern) die zijn kunst informeren. Het is een visueel verbluffende manier om dichter bij de kunstenaar en zijn monumentale creaties te komen, en biedt inzichten die alleen reprodukties niet kunnen geven. Het biedt een verhaallijn die ons helpt het 'schilderij te lezen' of, in dit geval, de installatie of sculptuur, met meer context en een gevoel van de fysieke betrokkenheid van de kunstenaar bij zijn werk.

Belangrijke verbindingen & ontmoetingen

Kiefers werk bestaat niet in een vacuüm. Laten we kijken naar enkele specifieke verbindingen waar vaak naar wordt gezocht, en hoe deze zich verhouden tot zijn bredere praktijk.

Kiefer en literatuur/filosofie: verder dan Celan

Hoewel zijn diepgaande dialoog met Paul Celan centraal staat, reikt Kiefers intellectuele universum veel verder, en put hij diep uit een breed scala aan literaire en filosofische bronnen. Hij verwijst voortdurend naar Duitse dichters als Rainer Maria Rilke en Friedrich Hölderlin, wier werken thema's als natuur, spiritualiteit en nationale identiteit verkennen. Filosofen als Martin Heidegger, met zijn concepten van 'Zijn en Tijd' en de vraagstelling over moderne technologie, resoneren diep met Kiefers eigen onderzoek naar het historische bestaan en de materialiteit van kunst. De tragische toneelstukken van Aeschylus en de epische gedichten van Virgilius vinden ook echo's in zijn monumentale verhalen over vernietiging en wedergeboorte. Voor Kiefer zijn deze teksten niet zomaar academische verwijzingen; ze zijn actieve deelnemers aan zijn artistieke proces en bieden kaders, symbolen en linguïstische texturen die zijn beeldtaal verrijken. Het is bijna alsof elk werk een massale, visuele voetnoot is bij een bibliotheek van menselijk denken, die ons uitnodigt dieper te lezen, niet alleen te kijken.

Anselm Kiefer en Van Gogh: een dialoog door de tijd heen

Ja, er is een duidelijke Anselm Kiefer Van Gogh connectie. Kiefer heeft Van Gogh openlijk bewonderd, vooral zijn connectie met de aarde en zijn rauwe, expressieve energie. Dit zie je het duidelijkst in Kiefers werken met zonnebloemen. Maar het is geen simpele imitatie. Kiefer neemt Van Goghs levendige symbool van leven en verschroeit het vaak, bedt het in lood in, of presenteert het gedroogd en verrot. Het is een dialoog over hoop en wanhoop, levenscycli en de last van artistieke creatie, misschien zelfs het lot van de kunstenaar zelf. Kiefer lijkt te worstelen met Van Goghs nalatenschap, en absorbeert het in zijn eigen, donkerdere kosmologie, waarbij hij de zaden van verval vindt binnen het levendige leven.

Kiefers aanwezigheid: Amsterdam en daarbuiten

Mensen zoeken vaak naar "Anselm Kiefer Amsterdam". Hoewel Kiefer op verschillende plaatsen heeft gewoond en gewerkt (Duitsland, Frankrijk – met name zijn enorme studiocomplex La Ribaute in Barjac), heeft Amsterdam, als belangrijke Europese kunststad, zeker belangrijke Anselm Kiefer tentoonstellingen georganiseerd door de jaren heen. Musea in Nederland, zoals het Stedelijk Museum (Amsterdam) of Voorlinden (Wassenaar), zouden zijn werken in bezit kunnen hebben of tentoonstellen. Het Stedelijk, bekend om zijn gedurfde hedendaagse collectie, is een goed voorbeeld van een plek waar men zijn monumentale werken kan tegenkomen, die vaak toegewijde ruimte vereisen om hun fysieke aanwezigheid volledig te waarderen. Het raadplegen van de collecties of huidige tentoonstellingen van top Europese musea of specifiek die in Nederland is de beste manier om te zien of zijn werk daar momenteel te zien is. Zijn grootschalige werk persoonlijk ervaren is echt anders; het vraagt om fysieke ruimte en tijd. Ik vraag me soms af welke logistiek erbij komt kijken om deze kolossale stukken te verplaatsen en te installeren – de kranen, de verstevigde vloeren, het enorme aantal mensen dat nodig is. Het moet op zich al een kunstinstallatie zijn, een stil ballet van monumentale kunstlogistiek.

Kiefer ervaren: waar en hoe?

Kiefers werk kan het beste persoonlijk worden ervaren om de schaal, textuur en pure fysieke aanwezigheid ervan te begrijpen. Zijn Anselm Kiefer schilderijen en installaties vragen erom van dichtbij te worden bekeken, bijna gevoeld. Eerlijk gezegd, staand voor een Kiefer, voel ik me soms een beetje als een kleine mier die een berg confronteert, overschaduwd door de pure ambitie en het materiële gewicht. Het is een bijna nederige ervaring, en een die zeker niet gemakkelijk te repliceren is door een scherm.

credit, licence

credit, licence

• Belangrijke musea: Zijn werken bevinden zich in topcollecties van hedendaagse kunst wereldwijd, zoals MoMA (New York), Tate Modern (Londen), Centre Pompidou (Parijs) en Hamburger Bahnhof (Berlijn). Bekijk gidsen over de beste musea in Europa.
• Galeries: Belangrijke internationale galeries zoals Gagosian en White Cube vertegenwoordigen Kiefer en organiseren Anselm Kiefer tentoonstellingen. Dit kunnen uitstekende mogelijkheden zijn om recent werk of stukken uit privécollecties te zien.
• Neem de tijd: Haast je niet. Zijn werken zijn dicht. Laat je ogen over de oppervlakken dwalen, let op de materialen, lees de inscripties (indien aanwezig). Denk na over de thema's die we besproken hebben. Het is oké als het in het begin zwaar of verwarrend aanvoelt. Dat is onderdeel van de ervaring. Sta jezelf toe geraakt te worden door het pure gewicht en de textuur.

Kiefers blijvende nalatenschap

Waarom is Anselm Kiefer nog steeds zo belangrijk? Omdat hij het aandurft de grote, ongemakkelijke vragen aan te pakken met een onwankelbare eerlijkheid en een immense materiële kracht. Zijn diepgaande invloed is wereldwijd erkend, culminerend in prestigieuze onderscheidingen zoals de Praemium Imperiale (2007) voor schilderkunst en de Vredesprijs van de Duitse Boekhandel (2008), wat zijn status als belangrijke culturele kracht verder verstevigt. Voor verzamelaars is Kiefer een belangrijke figuur op de secundaire kunstmarkt. Zijn grootschalige werken brengen aanzienlijke prijzen op, wat zijn gevestigde belang en de vraag naar zijn werk weerspiegelt. Het is een fascinerend contrast tussen de rauwe, aardse aard van zijn materialen en de gepolijste, risicovolle wereld van de kunstmarkt. Eerlijk gezegd stel ik me soms voor hoe de hooggespecialiseerde kunsttransporteurs zorgvuldig een loodzwaar boek van vele tonnen vervoeren, en vraag ik me af of ze ooit fluisteren: 'Is dit echt de moeite waard?' Natuurlijk is het dat wel, maar het getuigt van de pure omvang van de visie dat er zulke heroïsche logistiek voor nodig is. In een tijdperk dat soms geobsedeerd lijkt door het vluchtige en het oppervlakkige, blijft Kiefer aandringen op het gewicht van de geschiedenis, de kracht van mythe en de blijvende verbinding tussen mensheid en de materiële wereld.

Hij toonde een manier waarop kunst met trauma en moeilijke geschiedenis kan omgaan zonder puur illustratief of didactisch te zijn. Zijn invloed is te zien bij vele hedendaagse kunstenaars die worstelen met geschiedenis, identiteit en materialiteit, vaak onconventionele materialen adopteren, op monumentale schaal werken, of een vergelijkbaar introspectieve en multidisciplinaire benadering van kunst maken. Hij herinnert ons eraan dat kunst niet altijd gemakkelijk of mooi hoeft te zijn in conventionele zin; soms moet het uitdagend, rauw en diepgaand zijn. Hij dwingt ons te kijken, zelfs als we weg willen kijken, en betekenis te vinden in de ruïnes. Het is een bewijs van de kracht van kunst om te confronteren, te provoceren en misschien, heel misschien, ons te helpen de lasten te begrijpen die we dragen.

Veelgestelde vragen (FAQ)

Nog steeds vragen over de complexe wereld van Anselm Kiefer? Hier zijn enkele veelvoorkomende:

• V: Waar gaat de kunst van Anselm Kiefer over?
  • A: Het verkent diepgaand de Duitse geschiedenis (nazi-tijdperk, Holocaust), mythologie (Noords, Kabbalah, Gnosticisme, Jungiaanse archetypen), alchemie, geheugen (vooral als fysieke entiteit), poëzie (Paul Celan), en de relatie tussen mensheid en landschap, vaak met zware, onconventionele materialen. Dit zijn de kernthema's van Anselm Kiefers kunst. Zie "Het gewicht van de wereld: kernthema's in Kiefers kunst" voor meer details.
• V: Welke materialen gebruikt Anselm Kiefer?
  • A: Hij is beroemd om materialen als lood (gewicht, geschiedenis, alchemie), stro (leven, fragiliteit), as (vernietiging, Holocaust), klei, schellak, gedroogde planten (zonnebloemen, verwijzend naar Van Gogh maar duidend op verval), houtsneden, fotografie, glas, en soms haar of kleding naast verf. De materialen zijn diep symbolisch. Meer informatie vindt u in "Meer dan alleen verf: Kiefers alchemistische materialen en processen."
• V: Waarom is Anselm Kiefer controversieel?
  • A: Zijn vroege serie "Occupations" (Besetzungen) (1969), waarin hij de nazi-groet uitvoert, was zeer controversieel en leidde tot publieke verontwaardiging en juridisch onderzoek. Kiefer bedoelde het als een daad van exorcisme om het onderdrukte nazi-verleden van Duitsland te confronteren. Zie "De schaduw van de groet: confrontatie met controverse" voor een diepere duik.
• V: Wat zijn enkele beroemde kunstwerken van Anselm Kiefer?
  • A: Belangrijke werken zijn onder meer de Margarethe- en Sulamith-series (geïnspireerd door Paul Celans "Todesfuge"), The Orders of the Night (Die Orden der Nacht), zijn monumentale landschapsschilderijen, massieve loodboeksculpturen zoals The High Priestess, en mixed-mediasculpturen zoals Salt, Mercury, Sulfur, Let a Thousand Flowers Bloom, en Böhmen liegt am Meer. Ontdek meer in "Een nadere blik: analyse van belangrijke werken."
• V: Wat is de connectie tussen Anselm Kiefer en Paul Celan?
  • A: Kiefer gaat diep in op het werk van Holocaust-overlevende en dichter Paul Celan, met name zijn gedicht "Todesfuge" (Doodsfuga). Kiefer vertaalt visueel de dichotomie van het gedicht tussen Margarethe (geïdealiseerde Duitse) en Sulamith (Joods slachtoffer) met materialen als stro en as om geheugen, trauma en Duitse identiteit te verkennen. Lees meer in "Echo's van poëzie: Kiefer en Paul Celan."
• V: Wat is de betekenis van lood in Kiefers werk?
  • A: Lood is cruciaal, symboliserend het gewicht van de geschiedenis, melancholie (geassocieerd met Saturnus), alchemie (basismateriaal voor transformatie), toxiciteit en insluiting. Het fysieke gewicht belichaamt de last van het verleden. Zie "Lood: de last van de alchemist en historisch gewicht" voor details.
• V: Hoe gebruikt Kiefer boeken in zijn kunst?
  • A: Boeken zijn alomtegenwoordig, van intieme kunstenaarsboeken tot monumentale, loodgebonden sculpturen. Ze fungeren als persoonlijke archieven en symbolische opslagplaatsen van kennis en geschiedenis, wat de gelaagdheid van informatie weerspiegelt. Meer in "Boeken: bibliotheken van herinnering en gedachte."
• V: Wat is de connectie tussen Anselm Kiefer en Van Gogh?
  • A: Kiefer bewondert Van Gogh en verwerkt zonnebloemen in zijn werk, vaak veranderd (verbrand, gedroogd, ingebed in lood) om een dialoog te creëren over leven, dood, artistieke nalatenschap en natuurlijke cycli, waarbij hij Van Goghs levendigheid contrasteert met zijn eigen donkerdere thema's. Meer hierover vindt u in "Anselm Kiefer en Van Gogh: een dialoog door de tijd heen."
• V: Is er een film over Anselm Kiefer?
  • A: Ja, Wim Wenders regisseerde de veelgeprezen 3D-documentaire Anselm (2023), die een meeslepende blik biedt op Kiefers leven, proces en monumentale werk. Zie "Anselm, een film van Wim Wenders: stap in Kiefers wereld."
• V: Waar bevindt Anselm Kiefers hoofdstudio zich nu?
  • A: Hoewel hij vele jaren beroemd werkte in La Ribaute in Barjac, Frankrijk, bevindt Anselm Kiefers primaire studio zich nu in Croissy-Beaubourg, Frankrijk, net buiten Parijs. Het zet zijn traditie voort van het creëren van uitgestrekte, meeslepende artistieke omgevingen.
• V: Wat is de kunstmarktwaarde van Anselm Kiefer?
  • A: Kiefer is een belangrijke figuur op de wereldwijde kunstmarkt. Zijn grootschalige werken brengen aanzienlijke prijzen op, wat zijn gevestigde belang, unieke visie en de fysieke schaal en complexiteit van zijn werken weerspiegelt.
• V: Waar kan ik Anselm Kiefer tentoonstellingen zien?
  • A: Zijn werk bevindt zich in belangrijke musea wereldwijd (zoals MoMA, Tate Modern, Centre Pompidou, Hamburger Bahnhof) en wordt getoond in internationale galeries. Controleer de huidige tentoonstellingen van belangrijke instellingen voor hedendaagse kunst of gidsen voor de beste musea in Europa om Anselm Kiefer tentoonstellingen te vinden. Zijn voormalige studiocomplex, La Ribaute, biedt soms ook bezichtigingen.

Het gewicht en het wonder

Anselm Kiefers kunst is geen achtergronddecoratie. Het vraagt aandacht, reflectie, misschien zelfs een beetje moed van de kijker. Het vraagt ons ongemakkelijke waarheden te confronteren, in de afgrond van de geschiedenis te kijken, maar ook de echo's van oude mythen, de fluisteringen van poëzie en het potentieel voor transformatie te vinden, verborgen in de as en het lood.

Het is zware kost, ongetwijfeld. Ik vraag me soms af of te lang met Kiefer doorbrengen je het gevoel zou geven dat je een van zijn loden boeken in je ziel meedraagt. Maar binnen dat gewicht is er een diepgaand gevoel van de menselijke worsteling, veerkracht en de blijvende behoefte om de wereld te begrijpen door middel van verhaal, symbool en de materie onder onze voeten.

Voor een ander soort artistieke reis, een die levendige kleuren en abstracte contemplatie omarmt, zou je mijn eigen kunst een lichter, hoewel hopelijk niet minder diepgaand, tegenwicht kunnen vinden hier. Of misschien wilt u de kunst zelf ervaren in ons eigen museum in Den Bosch. Het verkennen van zijn werk is een reis, en hopelijk heeft deze gids u een kaart en stevige laarzen gegeven om te beginnen. Misschien is de volgende stap het zelf te zien. Het is een ontmoeting die u niet snel zult vergeten. En als u, al is het maar even, dat bekende interne gewicht voelt, weet dan dat u slechts een beetje van het Kiefer-effect ervaart. Het is een vreemd comfort, wetende dat u niet alleen bent in het dragen van de lasten van gedachten.