Georg Baselitz: Voorbij de Omkering – Mijn Persoonlijke Reis in Zijn Kunst
Laten we eerlijk zijn, als je Georg Baselitz hoort, is het eerste wat waarschijnlijk in je opkomt "de man van de ondersteboven schilderijen," toch? En je zou niet verkeerd zijn. Het is aantoonbaar zijn beroemdste bijdrage, of op zijn minst, zijn meest direct herkenbare zet. Ik herinner me de eerste keer dat ik er een zag – een visceraal, zwaar geschilderd figuur dat uitdagend omgekeerd hing. Mijn eerste reactie was waarschijnlijk iets als, "Huh. Oké... waarom?" Het voelde een beetje als een gimmick, misschien? Alsof je de volumeknop naar elf draait gewoon omdat het kan. (En eerlijk gezegd, wie is er niet in de verleiding gekomen om dat te doen in zijn eigen creatieve proces?) Maar als je bij Baselitz blijft, en iets dieper graaft, onthult zich zoveel meer dan alleen een oriëntatietruc. Hij is een sleutelfiguur in de naoorlogse Europese kunst, een belangrijke speler in het Neo-Expressionisme, en een kunstenaar die consequent niet alleen wat we zien uitdaagt, maar ook hoe we het zien. Dus, laten we voorbij de aanvankelijke hoofdkanteling gaan en de wereld van Georg Baselitz verkennen. Het is een reis die de moeite waard is, zelfs als het af en toe voelt alsof je er met je hoofd naar beneden naar kijkt.
Van Oost naar West: Een Identiteit Smeden in een Verdeeld Duitsland
Georg Baselitz was niet altijd Baselitz. Hij werd geboren als Hans-Georg Kern in 1938 in Deutschbaselitz, Saksen, een plaats die hem later zijn aangenomen achternaam zou lenen. Opgroeien in de schaduw van de Tweede Wereldoorlog en in de daaropvolgende Duitse Democratische Republiek (Oost-Duitsland) heeft ongetwijfeld zijn wereldbeeld gevormd. De grimmige realiteit van het naoorlogse leven, de deling van zijn land en de oplegging van een nieuwe politieke orde creëerden een vruchtbare bodem voor rebellie en introspectie.
Zijn vroege artistieke pad verliep niet bepaald soepel. Hij schreef zich in 1956 in aan de Academie voor Beeldende en Toegepaste Kunst in Oost-Berlijn, maar werd na slechts twee semesters weggestuurd wegens "sociaal-politieke onvolwassenheid" – in wezen omdat hij een non-conformist was in een systeem dat ideologische afstemming eiste. Weggestuurd worden wegens 'sociaal-politieke onvolwassenheid' klinkt als iets rechtstreeks uit het dagboek van een rebelse tiener, nietwaar? Ik denk dat het uitdagen van de status quo al vroeg begon. Het doet me een beetje denken aan die momenten dat je het gevoel hebt dat je gewoon niet in de mal past – frustrerend, misschien, maar vaak het begin van iets interessanters. Hij vertrok in 1957 naar West-Berlijn en dompelde zich onder in een ander artistiek klimaat. West-Berlijn, hoewel fysiek geïsoleerd, was een centrum van westerse artistieke ideeën, blootgesteld aan bewegingen als Art Informel en Tachisme, die de nadruk legden op abstractie, spontaniteit en het gebaar van de kunstenaar. Deze stijlen, hoewel dominant, voelden afstandelijk en misschien te 'schoon' aan voor Baselitz. Hij worstelde met de rauwe, rommelige geschiedenis van Duitsland, en deze abstracte benaderingen, hoewel dynamisch, leken het gewicht en de directheid te missen die hij nodig had om dat trauma en die identiteit te verwerken. Hij kwam ook de sluimerende geesten van het Duitse Expressionisme tegen, een eerdere beweging die innerlijke emotie en subjectieve ervaring probeerde uit te drukken door middel van vervormde vormen en levendige kleuren. Dit resoneerde dieper bij hem; het bood een visuele taal om met moeilijke realiteiten om te gaan, een afstamming die hij later zou erkennen en verdraaien.
(Afbeelding: Het Expressionistische werk van Edvard Munch, net als dat van Baselitz, probeerde intense innerlijke emotie over te brengen, zij het op verschillende manieren.)
Hij studeerde onder Hann Trier aan de Hochschule für Bildende Künste in West-Berlijn, maar zelfs hier was hij niet tevreden met het volgen van trends. Hij zocht al naar een uitweg uit de heersende abstracte stijlen, op zoek naar iets directers, rauwer, meer... Duits, misschien? Hij vond verwantschap met medestudent Eugen Schönebeck, en samen begonnen ze een pad te smeden weg van abstractie, terug naar figuratie, maar met een nieuwe, confronterende scherpte.
De Pandemonium Manifesten & Vroege Schokgolven
Begin jaren zestig brachten Baselitz en Schönebeck hun "Pandemonisches Manifest" (Pandemonium Manifesten) uit. Dit waren geen beleefde kunstenaarsverklaringen; het waren rauwe, agressieve verklaringen, bijna als een punk-rock schreeuw tegen de vermeende elegantie en afstandelijkheid van Art Informel en Tachisme. Ze pleitten voor een kunst van lelijkheid, van dissonantie, van het rechtstreeks confronteren van ongemakkelijke waarheden en de trauma's van de Duitse geschiedenis. Ze riepen op tot een terugkeer naar het 'primitieve', het rauwe, het ongefilterde, waarbij ze provocerende taal en beeldspraak gebruikten om de zelfgenoegzame kunstwereld te choqueren.
Dit culmineerde in Baselitz' eerste solotentoonstelling in 1963 in Galerie Werner & Katz in Berlijn. Het veroorzaakte onmiddellijk een schandaal. Twee schilderijen, "Die große Nacht im Eimer" (De Grote Nacht in de Emmer) – dat een figuur afbeeldt die lijkt op een masturberende jongen – en "Der nackte Mann" (De Naakte Man), werden in beslag genomen door de officier van justitie wegens obsceniteit. De titels zelf waren provocerend en hintten naar maatschappelijk verval en kwetsbaarheid. De stijl van deze vroege werken was rauw en gebarengericht, vaak met een donker of modderig palet dat de viscerale, ongemakkelijke aard van het onderwerp versterkte. De aanklachten werden uiteindelijk ingetrokken, maar het incident bevestigde Baselitz' reputatie als provocateur. Hij schilderde niet alleen; hij gooide een handschoen neer en dwong een confrontatie af met maatschappelijke normen en de sluimerende trauma's van de Duitse geschiedenis. Het is het soort artistiek risico dat een carrière kan bepalen, grenzen verleggen, zelfs als het ongemakkelijk is – iets wat je door de geschiedenis van de kunst heen ziet.
Het Script Omdraaien: De Ondersteboven Openbaring
Dus, over dat ondersteboven ding. In 1969 begon Baselitz systematisch zijn onderwerpen om te keren. Waarom? Was het alleen om aandacht te trekken na de vroege schandalen? Baselitz zelf heeft door de jaren heen verschillende verklaringen gegeven, maar het kernidee lijkt consistent: het schilderij bevrijden van zijn onderwerp.
Denk er eens over na. Wanneer je een portret of een landschap ziet, probeert je brein onmiddellijk het verhaal of de scène te interpreteren. Je herkent het gezicht, de bomen, het huis. Baselitz wilde dat proces kortsluiten. Door het beeld ondersteboven te draaien, dwingt hij je om de handeling van het schilderen zelf te confronteren – de kleur, de textuur, de penseelstreken, de compositie – zonder vast te lopen in representatie. Hij probeerde het beeld niet te vernietigen, maar om je eerst het schilderij te laten zien. Het is een beetje alsof je tekst ondersteboven probeert te lezen – je moet je concentreren op de vormen van de letters, niet alleen op de betekenis van de woorden.
"Ik ben geboren in een vernietigde orde, een vernietigd landschap, een vernietigd volk, een vernietigde samenleving. En ik wilde geen orde herstellen: ik had genoeg gezien van zogenaamde orde. Ik werd gedwongen alles in twijfel te trekken, moest 'naïef' zijn, opnieuw beginnen." - Georg Baselitz
Het is een radicale zet. Het dwingt jou, de kijker, om harder te werken, om anders te kijken. Plotseling is een figuur niet zomaar een figuur; het is een arrangement van geschilderde vormen. Een boom is niet zomaar een boom; het is een botsing van groenen en bruinen. Zijn techniek omvat vaak dikke, impasto-applicatie, zichtbare, energieke penseelstreken en een palet dat, hoewel soms gedempt, ook schokkende of intense kleurencombinaties kan bevatten. De omkering benadrukt deze formele kwaliteiten, waardoor de kijker zich acuut bewust wordt van de verf op het doek. Hoewel de onderwerpen herkenbaar bleven (portretten, landschappen, adelaars), ontnam hun omgekeerde staat hen hun conventionele narratieve gewicht, waardoor de kijker het schilderij als een object op zichzelf kon waarderen. Deze benadering zette zich voort en evolueerde door de decennia heen, met variaties in stijl en onderwerp, maar het kernprincipe van omkering als formeel middel bleef centraal staan.
(Afbeelding: Baselitz' focus op de handeling van het schilderen zelf is duidelijk zichtbaar in de rauwe energie van zijn penseelvoering en applicatie.)
(Afbeelding: Hoewel geen Baselitz, deelt dit schilderij van collega-Duitse Neo-Expressionist A.R. Penck een vergelijkbare rauwe energie en focus op expressieve figuratie, vaak te zien in het werk van Baselitz.)
Belangrijke Thema's en Motieven: Geschiedenis, Helden en Gehouwen Hout
Naast de omkering is het werk van Baselitz rijk aan terugkerende thema's en motieven, die diep geworteld zijn in zijn Duitse identiteit en naoorlogse ervaring:
- De Helden (Helden) / Neue Typen (Nieuwe Typen): Geschilderd vóór de omkering (midden jaren zestig), dit zijn krachtige, vaak gefragmenteerde figuren die onhandig in desolate landschappen staan. Werken als Die großen Freunde (De Grote Vrienden, 1965) of Der Hirte (De Herder, 1966) beelden deze figuren niet af als triomfantelijke helden, maar als gebroken, kwetsbare individuen die worstelen met de nasleep van de oorlog en een gefragmenteerde nationale identiteit. Het zijn vaak zware, bijna onhandige figuren, soms afgebeeld met grote, expressieve handen, zware laarzen of gescheurde, slecht passende kleding, geworteld maar kwetsbaar staand in hun verwoeste wereld. Ze lijken de strijd te belichamen van een generatie die probeert voet aan de grond te krijgen in een verwoeste wereld. Kunstenaars als Anselm Kiefer zouden later vergelijkbare thema's van de Duitse geschiedenis en mythe verkennen.
- Adelaars, Bomen, Honden, Figuren: Deze motieven verschijnen steeds weer, vaak weergegeven met agressieve, bijna gewelddadige energie. De adelaar, een symbool beladen met Duits historisch gewicht, wordt vaak ondersteboven afgebeeld, misschien om het te ontdoen van zijn nationalistische connotaties of om het in een staat van kwetsbaarheid of val te presenteren. Hij neemt de adelaar, een symbool dat vaak wordt geassocieerd met nationale trots of macht, en draait hem om, presenteert hem niet zwevend, maar gegrond, kwetsbaar, misschien zelfs gevallen – een directe uitdaging voor traditionele symboliek. Bomen worden knoestige, krachtige vormen, vaak verschijnend in gefragmenteerde of desolate landschappen. Figuren, of het nu zelfportretten zijn of anderen, worden weergegeven met een rauwe, soms brutale lichamelijkheid.
- Zelfportretten: Baselitz richt zijn blik vaak op zichzelf, altijd omgekeerd, altijd de handeling van het schilderen verkennend door zijn eigen beeld. Deze zelfportretten, zoals de Elke-serie die zijn vrouw afbeeldt, worden evenzeer voertuigen voor formele experimenten als voor persoonlijke reflectie.
- Confronteren van de Kunstgeschiedenis: Hij gaat vaak in dialoog met kunstenaars uit het verleden, verwijzend naar figuren als Edvard Munch of de Duitse Expressionisten, en verdraait hun motieven tot zijn eigen omgekeerde taal. Dit is geen loutere imitatie, maar een krachtige herinterpretatie, waarbij historische vormen in zijn hedendaagse, vaak verontrustende, visie worden getrokken.
Voorbij het Doek: Sculptuur en Grafiek
Baselitz is niet alleen schilder. Hij is ook een belangrijke beeldhouwer en graficus. Zijn sculpturen, meestal gehouwen uit grote, vaak massieve blokken hout met behulp van kettingzagen en bijlen, bezitten een rauwe, primaire energie. Ze zijn ruw gehouwen, vaak beschilderd, en delen dezelfde expressieve intensiteit als zijn schilderijen. Er is een directheid en lichamelijkheid in die teruggaat naar traditioneel Duits houtsnijwerk, maar toch volkomen eigentijds aanvoelt. Het proces zelf, waarbij agressief wordt gesneden en gevormd, weerspiegelt de krachtige aard van zijn schilderkunst.
(Afbeelding: Hoewel geen Baselitz, toont deze afbeelding een monumentale sculptuur in een galerie-omgeving, wat hint naar de schaal en aanwezigheid van Baselitz' eigen ruwe, vaak uit hout gesneden sculpturen.)
Zijn werk in grafiek – met name houtsneden en etsen – is even belangrijk. Deze mediums maken een ander soort markering mogelijk, waarbij vaak de nadruk ligt op scherpe contrasten en lineaire energie. Het verkennen van verschillende mediums is gebruikelijk voor kunstenaars; het begrijpen van het verschil tussen, bijvoorbeeld, grafiek en schilderijen of verschillende soorten kunstwerken kan je waardering verrijken.
Erfenis en Kijken naar Baselitz Vandaag
Dus, wat is de conclusie? Georg Baselitz is een belangrijke kracht in de kunst van de late 20e en vroege 21e eeuw.
- Hij revitaliseerde de figuratieve schilderkunst in een tijdperk gedomineerd door abstractie en conceptualisme. Dit was significant omdat veel kunstenaars vonden dat na de verschrikkingen van de Tweede Wereldoorlog en de Holocaust, traditionele representatie niet langer adequaat of zelfs moreel toelaatbaar was. Baselitz stond er echter op om de menselijke vorm en herkenbare onderwerpen terug te brengen, zij het op een gefragmenteerde, rauwe en uiteindelijk omgekeerde manier, om de geschiedenis en identiteit te confronteren.
- Hij was centraal in de Neo-Expressionistische beweging, naast kunstenaars als Anselm Kiefer, A.R. Penck, Markus Lüpertz en Jörg Immendorff in Duitsland, en figuren als Julian Schnabel en Jean-Michel Basquiat internationaal. Deze beweging markeerde een terugkeer naar subjectieve expressie, intense emotie en vaak grootschalige, gebarengerichte schilderkunst.
- Zijn ondersteboven strategie blijft een krachtig statement over perceptie en de aard van het schilderen, waardoor kijkers gedwongen worden verder te kijken dan het narratief en zich te engageren met de formele elementen.
- Zijn rauwe, expressieve stijl blijft hedendaagse kunstenaars vandaag beïnvloeden, met name degenen die werken met figuratie en materialiteit.
- Zijn werken brengen aanzienlijke prijzen op de kunstmarkt op en bevinden zich in belangrijke museumcollecties wereldwijd (bekijk hier enkele topmusea).
Hoewel zijn artistieke bijdragen breed worden gevierd, is het vermeldenswaard dat Baselitz ook kritiek heeft gekregen, met name voor controversiële publieke uitspraken. Deze omvatten opmerkingen die als minachtend werden ervaren ten opzichte van vrouwelijke kunstenaars, wat discussie opriep over representatie en inclusie in de kunstwereld. Deze gevallen, hoewel losstaand van het werk zelf, voegen een extra laag toe aan de publieke persoonlijkheid van een kunstenaar die sinds het begin van zijn carrière consequent controverse heeft opgezocht.
Hoe moet je zijn werk benaderen?
Naar een schilderij van Baselitz kijken kan in het begin desoriënterend aanvoelen, en dat is oké. Dat is deels de bedoeling. In plaats van te proberen het beeld in je hoofd 'recht te zetten' of het 'verhaal' te achterhalen, probeer deze benaderingen:
- Omarm de Desoriëntatie: Erken dat het ondersteboven is, en laat die aanvankelijke vreemdheid voorbijgaan. Vecht er niet tegen.
- Focus op de Verf: Hier gebeurt de echte actie. Kijk goed naar de textuur – is het dik en klonterig (impasto)? Kun je de richting van de penseelstreken zien? Hoe zit het met de kleuren? Hoe werken ze samen? Vergeet het onderwerp even en zie de verf gewoon als verf. Leren hoe je een schilderij leest omvat het waarderen van deze formele kwaliteiten.
- Voel de Energie: Het werk van Baselitz wordt vaak beschreven als rauw en energiek. Kun je die energie voelen in de lijnen, de kleuren, de algehele compositie? Het is een viscerale ervaring.
- Overweeg de Context (Na de Eerste Bezichtiging): Zodra je je op formeel niveau met het schilderij hebt beziggehouden, breng dan de context erbij. Herinner je zijn achtergrond, de naoorlogse Duitse setting, de rebellie tegen bestaande kunstvormen. Hoe verandert het kennen van het onderwerp (een portret, een landschap) je perceptie nadat je naar de verf hebt gekeken?
- Sta Jezelf Toe Uitgedaagd te Worden: De kunst van Baselitz is niet altijd bedoeld om mooi of gemakkelijk te zijn. Het is vaak confronterend, visceraal, zelfs verontrustend. Sta jezelf toe te voelen wat het oproept, zelfs als het ongemak is. Soms is het waarderen van kunst die aanvankelijk 'moeilijk' lijkt ongelooflijk lonend. Het dwingt je om anders te denken, net zoals de kunstenaar bedoelde. Misschien ontdek je zelfs iets nieuws in het proces, misschien vind je kunst die persoonlijk tot je spreekt.
Ik herinner me de eerste keer dat ik zelf ondersteboven probeerde te schilderen, gewoon om te zien hoe het voelde. Het was verrassend bevrijdend, maar ook ongelooflijk moeilijk te beheersen! Het gaf me een heel nieuwe waardering voor wat Baselitz deed – het is niet zomaar een truc, het is een fundamentele verschuiving in hoe je met het doek omgaat.
Veelgestelde Vragen (FAQ)
V: Waarom schilderde Georg Baselitz ondersteboven? A: Hij begon in 1969 ondersteboven te schilderen, voornamelijk om de focus van de kijker te verleggen van het onderwerp (zoals een figuur of landschap) naar de formele kwaliteiten van het schilderij zelf – de kleur, textuur, compositie en de handeling van het schilderen. Het was een manier om perceptie en conventionele manieren van kijken uit te dagen, en het schilderij te bevrijden van zijn narratieve inhoud.
V: Met welke kunstbeweging wordt Georg Baselitz geassocieerd? A: Georg Baselitz is een sleutelfiguur in het Neo-Expressionisme, een kunstbeweging die opkwam in de late jaren zeventig en tachtig, gekenmerkt door intense subjectiviteit, sterk gestructureerde penseelvoering en een terugkeer naar figuratieve schilderkunst, vaak met rauwe, expressieve of vervormde vormen. Hij wordt beschouwd als een van de pioniers van het Duitse Neo-Expressionisme, soms aangeduid als de Neue Wilden (Nieuwe Wilden).
V: Wat is het beroemdste werk van Georg Baselitz? A: Het is moeilijk om één enkel "beroemdste" werk aan te wijzen, aangezien bekendheid subjectief kan zijn. Zijn vroege controversiële schilderij "Die große Nacht im Eimer" (De Grote Nacht in de Emmer, 1962/63) is echter historisch significant vanwege het schandaal dat het veroorzaakte. Zijn ondersteboven schilderijen als geheel zijn waarvoor hij het meest wordt erkend, met talrijke omgekeerde portretten (zoals de Elke-serie), landschappen en adelaars als iconische voorbeelden. Zijn monumentale houten sculpturen worden ook hoog aangeslagen.
V: Leeft Georg Baselitz nog? A: Ja, eind 2023 leeft Georg Baselitz nog en is hij actief werkzaam.
V: Waar kan ik de kunst van Georg Baselitz zien? A: Zijn werk bevindt zich in belangrijke openbare en particuliere collecties wereldwijd. Je vindt zijn schilderijen en sculpturen in prominente musea zoals de Tate Modern (Londen), MoMA (New York), Centre Pompidou (Parijs), Guggenheim Musea, en talrijke galerieën in Duitsland zoals de Pinakothek der Moderne (München) en de Albertina (Wenen). Het controleren van de websites van deze belangrijke internationale galerieën of topmusea is een goed begin.
V: Welke materialen gebruikt Baselitz doorgaans? A: Baselitz staat voornamelijk bekend om olieverf op doek. Hij is echter ook een belangrijke beeldhouwer, die vaak met hout werkt en snijdt met kettingzagen en bijlen. Zijn grafiek omvat etsen en houtsneden.
Conclusie: Meer Dan Alleen Omgekeerde Afbeeldingen
Georg Baselitz deed meer dan alleen schilderijen omdraaien; hij draaide perspectieven om. Hij dwong een heroverweging van hoe we met kunst omgaan, door te eisen dat we naar het schilderij kijken, niet alleen door het naar het onderwerp. Zijn werk is rauw, krachtig, soms ongemakkelijk, maar altijd diep betrokken bij de handeling van creatie en het gewicht van de geschiedenis.
Hij herinnert ons eraan dat kunst niet altijd gaat over gemakkelijke antwoorden of mooie plaatjes. Soms gaat het over de strijd, de energie, de confrontatie. En misschien, heel misschien, is dingen ondersteboven draaien precies wat nodig is om ze helder te zien. Het is een beetje zoals het leven, nietwaar? Soms zijn de meest verwarrende of uitdagende ervaringen degene die ons het meest leren. Baselitz zette dat idee gewoon op doek, en hout, met onvergetelijke kracht. Zijn reis, van verwijdering in Oost-Berlijn tot internationale erkenning, is een bewijs van de kracht van het uitdagen van normen en het smeden van je eigen pad, zelfs als dat betekent de wereld vanuit een andere hoek bekijken. Het doet me denken aan mijn eigen reis als kunstenaar, de momenten van twijfel en verzet, en de constante zoektocht naar een unieke stem. Je kunt een deel van die reis terugzien in mijn kunstenaarstijdlijn of de kunst te koop op deze site.
Dit artikel is geschreven door een kunstliefhebber en vertegenwoordigt niet de standpunten of meningen van Georg Baselitz.
