Georg Baselitz: Voorbij de Omkering – Mijn Persoonlijke Reis in Zijn Kunst

Laten we eerlijk zijn, als je Georg Baselitz hoort, is het eerste waar je waarschijnlijk aan denkt: "de man die ondersteboven schildert", toch? En je zou niet verkeerd zijn. Het is waarschijnlijk zijn beroemdste bijdrage, of in ieder geval zijn meest direct herkenbare zet. Ik herinner me de eerste keer dat ik er een zag – een visueel, zwaar geschilderd figuur dat tartend omgekeerd hing. Mijn eerste reactie was waarschijnlijk zoiets als: "Huh. Oké... waarom?" Het voelde een beetje als een gimmick, misschien? Alsof je het volume op elf zet, gewoon omdat je het kunt. (En eerlijk gezegd, wie heeft er niet de verleiding gevoeld om dat in zijn eigen creatieve proces te doen?) Maar als je Baselitz volgt en wat dieper graaft, ontdek je veel meer dan alleen een oriëntatietruc. Hij is een sleutelfiguur in de naoorlogse Europese kunst, een belangrijke speler in het Neo-Expressionisme, en een kunstenaar die consequent niet alleen wat we zien, maar hoe we het zien, uitdaagt. Dus, laten we de eerste hoofdbeweging achter ons laten en de wereld van Georg Baselitz verkennen. Het is een reis die de moeite waard is, ook al voelt het af en toe alsof je ernaar kijkt terwijl je op je hoofd staat.

Van Oost naar West: Identiteit Smeden in een Verdeeld Duitsland

Georg Baselitz was niet altijd Baselitz. Hij werd geboren als Hans-Georg Kern in 1938 in Deutschbaselitz, Saksen, een plaats die hem later zijn aangenomen achternaam zou lenen. Opgegroeid in de schaduw van de Tweede Wereldoorlog en in de daaropvolgende Duitse Democratische Republiek (Oost-Duitsland) heeft ongetwijfeld zijn wereldbeeld gevormd. De harde realiteit van het naoorlogse leven, de deling van zijn land en de oplegging van een nieuwe politieke orde creëerden een vruchtbare bodem voor rebellie en introspectie.

Zijn vroege artistieke pad was niet bepaald soepel. Hij schreef zich in 1956 in aan de Academie voor Beeldende en Toegepaste Kunsten in Oost-Berlijn, maar werd na slechts twee termen weggestuurd wegens "sociaal-politieke onvolwassenheid" – in wezen, omdat hij een non-conformist was in een systeem dat ideologische afstemming eiste. Werd weggestuurd wegens 'sociaal-politieke onvolwassenheid' klinkt als iets rechtstreeks uit het dagboek van een rebelse tiener, nietwaar? Ik denk dat het uitdagen van de status quo al vroeg begon. Het doet me een beetje denken aan die momenten dat je het gevoel hebt dat je gewoon niet in het plaatje past – frustrerend, misschien, maar vaak het begin van iets interessanters. Hij vertrok in 1957 naar West-Berlijn en dompelde zich onder in een ander artistiek klimaat. West-Berlijn, hoewel fysiek geïsoleerd, was een centrum van westerse artistieke ideeën, blootgesteld aan stromingen als Art Informel en Tachisme, die abstractie, spontaniteit en het gebaar van de kunstenaar benadrukten. Deze stijlen, hoewel dominant, voelden voor Baselitz afstandelijk en misschien te 'netjes' aan. Hij worstelde met de rauwe, rommelige geschiedenis van Duitsland, en deze abstracte benaderingen, hoewel dynamisch, leken het gewicht en de directheid te missen die hij nodig had om die trauma's en identiteit te verwerken. Hij stuitte ook op de achterblijvende geesten van Duits Expressionisme, een eerdere stroming die probeerde innerlijke emotie en subjectieve ervaring uit te drukken door middel van vervormde vormen en levendige kleuren. Dit resoneerde dieper bij hem; het bood een visuele taal om met moeilijke realiteiten om te gaan, een afkomst die hij later zou erkennen en verdraaien.

credit, licence

(Afbeelding: Edvard Munch's expressionistische werk, net als dat van Baselitz, probeerde intense innerlijke emotie over te brengen, zij het via verschillende middelen.)

Hij studeerde onder Hann Trier aan de Hochschule für Bildende Künste in West-Berlijn, maar zelfs hier was hij niet tevreden met het simpelweg volgen van trends. Hij zocht al naar een uitweg uit de heersende abstracte stijlen, op zoek naar iets directer, rauwer, meer... Duits, misschien? Hij vond verwantschap met medestudent Eugen Schönebeck, en samen begonnen ze een pad weg van abstractie te smeden, terug naar figuratie, maar met een nieuwe, confronterende rand.

De Pandemonium Manifesten & Vroege Schokgolven

Begin jaren '60 ontketenden Baselitz en Schönebeck hun "Pandemonisches Manifest" (Pandemonium Manifesten). Dit waren geen beleefde kunstenaarsverklaringen; het waren rauwe, agressieve verklaringen, bijna als een punk-rock schreeuw tegen de vermeende elegantie en afstandelijkheid van Art Informel en Tachisme. Ze bepleitten een kunst van lelijkheid, van dissonantie, van het rechtstreeks confronteren van ongemakkelijke waarheden en de trauma's van de Duitse geschiedenis. Ze riepen op tot een terugkeer naar het 'primitieve', het rauwe, het ongefilterde, met behulp van provocerende taal en beelden om de zelfgenoegzame kunstwereld te choqueren.

Dit culmineerde in Baselitz's eerste solotentoonstelling in 1963 in Galerie Werner & Katz in Berlijn. Het veroorzaakte onmiddellijk een schandaal. Twee schilderijen, "Die große Nacht im Eimer" (De Grote Nacht in de Afvoer) – waarop een figuur te zien is die lijkt op een jongen die masturbeert – en "Der nackte Mann" (De Naakte Man), werden in beslag genomen door de openbare aanklager wegens obsceen. De titels zelf waren provocerend en hintten naar maatschappelijke verval en kwetsbaarheid. De stijl van deze vroege werken was rauw en gebaarachtig, vaak met een donker of modderig palet dat de viscerale, ongemakkelijke aard van het onderwerp versterkte. De aanklachten werden uiteindelijk ingetrokken, maar het incident vestigde Baselitz's reputatie als provocateur. Hij schilderde niet alleen; hij gooide een handschoen, dwong een confrontatie af met maatschappelijke normen en de achterblijvende trauma's van de Duitse geschiedenis. Het is het soort artistiek risico dat een carrière kan definiëren, waarbij grenzen worden verlegd, zelfs als het ongemakkelijk is – iets wat je ziet gedurende de geschiedenis van kunst.

Het Script Omdraaien: De Ondersteboven Openbaring

Dus, over dat ondersteboven ding. In 1969 begon Baselitz systematisch zijn onderwerpen om te keren. Waarom? Was het alleen om aandacht te trekken na de vroege schandalen? Baselitz zelf heeft door de jaren heen verschillende verklaringen gegeven, maar het kerndoel lijkt consistent: het schilderij bevrijden van zijn onderwerp.

Denk er eens over na. Als je een portret of een landschap ziet, probeert je brein onmiddellijk het verhaal of de scène te interpreteren. Je herkent het gezicht, de bomen, het huis. Baselitz wilde dat proces kortsluiten. Door het beeld ondersteboven te draaien, dwingt hij je om de daad van het schilderen zelf te confronteren – de kleur, de textuur, de penseelstreken, de compositie – zonder te verzanden in representatie. Hij probeerde het beeld niet te vernietigen, maar je eerst schilderkunst te laten zien. Het is een beetje als proberen tekst ondersteboven te lezen – je moet je concentreren op de vormen van de letters, niet alleen op de betekenis van de woorden.

"Ik ben geboren in een verwoeste orde, een verwoest landschap, een verwoest volk, een verwoeste samenleving. En ik wilde geen orde herstellen: ik had genoeg gezien van zogenaamde orde. Ik werd gedwongen alles in twijfel te trekken, moest 'naïef' zijn, opnieuw beginnen." - Georg Baselitz

Het is een radicale zet. Het dwingt jou, de kijker, om harder te werken, om anders te interageren. Plotseling is een figuur niet zomaar een figuur; het is een rangschikking van geschilderde vormen. Een boom is niet zomaar een boom; het is een botsing van groenen en bruinen. Zijn techniek omvat vaak dikke, impasto applicatie, zichtbare, energieke penseelstreken en een palet dat, hoewel soms gedempt, ook schokkende of intense kleurcombinaties kan bevatten. De omkering benadrukt deze formele kwaliteiten, waardoor de kijker acuut bewust wordt van de verf op het doek. Hoewel de onderwerpen herkenbaar bleven (portretten, landschappen, adelaars), ontdoogde hun omgekeerde staat hen van hun conventionele narratieve gewicht, waardoor de kijker het schilderij als een object op zich kon waarderen. Deze benadering bleef zich decennialang ontwikkelen, met variaties in stijl en onderwerp, maar het kernprincipe van omkering als formeel middel bleef centraal.

credit, licence

(Afbeelding: Baselitz's focus op de daad van het schilderen zelf is duidelijk in de rauwe energie van zijn penseelstreken en applicatie.)

credit, licence

(Afbeelding: Hoewel geen Baselitz, deelt dit schilderij van mede-Duitse Neo-Expressionist A.R. Penck een vergelijkbare rauwe energie en focus op expressieve figuratie, vaak gezien in het werk van Baselitz.)

Sleutelthema's en Motieven: Geschiedenis, Helden en Gehouwen Hout

Naast de omkering, is Baselitz's werk rijk aan terugkerende thema's en motieven, diep geworteld in zijn Duitse identiteit en naoorlogse ervaring:

• De Helden (Helden) / Neue Typen (Nieuwe Typen): Geschilderd vóór de omkering (midden jaren '60), zijn dit krachtige, vaak gefragmenteerde figuren die onhandig staan in desolate landschappen. Werken als Die großen Freunde (De Grote Vrienden, 1965) of Der Hirte (De Herder, 1966) beelden deze figuren niet uit als triomfantelijke helden, maar als gebroken, kwetsbare individuen die worstelen met de nasleep van oorlog en een verwrongen nationale identiteit. Het zijn vaak zware, bijna lompe figuren, soms afgebeeld met grote, expressieve handen, zware laarzen of gescheurde, slecht passende kleding, die geworteld maar kwetsbaar staan in hun verwoeste wereld. Ze lijken de strijd te belichamen van een generatie die haar evenwicht probeert te vinden in een verwoeste wereld. Kunstenaars als Anselm Kiefer zouden later vergelijkbare thema's van Duitse geschiedenis en mythologie verkennen.
• Adelaars, Bomen, Honden, Figuren: Deze motieven duiken keer op keer op, vaak weergegeven met agressieve, bijna gewelddadige energie. De adelaar, een symbool beladen met Duits historisch gewicht, wordt vaak ondersteboven afgebeeld, misschien ontdaan van zijn nationalistische connotaties of gepresenteerd in een staat van kwetsbaarheid of val. Hij neemt de adelaar, een symbool dat vaak geassocieerd wordt met nationale trots of macht, en keert hem om, presenteert hem niet zwevend, maar gegrond, kwetsbaar, misschien zelfs gevallen – een directe uitdaging van traditionele symboliek. Bomen worden knoestige, krachtige vormen, vaak verschijnend in gebroken of desolate landschappen. Figuren, of het nu zelfportretten zijn of anderen, worden weergegeven met een rauwe, soms brute fysikaliteit.
• Zelfportretten: Baselitz keert zijn blik vaak op zichzelf, altijd omgekeerd, altijd de daad van het schilderen verkennend door zijn eigen beeld. Deze zelfportretten, zoals de Elke-serie die zijn vrouw afbeeldt, worden evenzeer voertuigen voor formele experimenten als voor persoonlijke reflectie.
• Confrontatie met Kunstgeschiedenis: Hij gaat vaak in dialoog met kunstenaars uit het verleden, verwijzend naar figuren als Edvard Munch of de Duitse expressionisten, en verdraait hun motieven in zijn eigen omgekeerde taal. Dit is geen loutere imitatie, maar een krachtige herinterpretatie, die historische vormen naar zijn hedendaagse, vaak verontrustende, visie trekt.

Voorbij het Doek: Sculptuur en Grafiek

Baselitz is niet zomaar een schilder. Hij is ook een belangrijk beeldhouwer en graficus. Zijn sculpturen, doorgaans gesneden uit grote, vaak massieve blokken hout met kettingzagen en bijlen, bezitten een rauwe, primaire energie. Ze zijn grof van vorm, vaak geschilderd, en delen dezelfde expressieve intensiteit als zijn schilderijen. Er is een directheid en fysikaliteit aan die teruggaat naar traditioneel Duits houtsnijwerk, maar toch volkomen hedendaags aanvoelt. Het proces zelf, met agressieve snij- en vormgevingstechnieken, weerspiegelt de krachtige aard van zijn schilderkunst.

credit, licence

(Afbeelding: Hoewel geen Baselitz, toont dit beeld een monumentale sculptuur in een galerie setting, wat hint naar de schaal en aanwezigheid van Baselitz's eigen rauwe, vaak houtgesneden sculpturen.)

Zijn werk in grafiek – met name houtsneden en etsen – is even belangrijk. Deze media maken een ander soort lijnvoering mogelijk, vaak met nadruk op scherpe contrasten en lineaire energie. Het verkennen van verschillende media is gebruikelijk voor kunstenaars; het begrijpen van het verschil tussen, bijvoorbeeld, grafiek en schilderijen of verschillende soorten kunstwerken kan je waardering verrijken.

Nalatenschap en Hedendaagse Blik op Baselitz

Dus, wat is de conclusie? Georg Baselitz is een belangrijke kracht in de late 20e en vroege 21e-eeuwse kunst.

• Hij blies figuratieve schilderkunst nieuw leven in in een tijdperk dat gedomineerd werd door abstractie en conceptuele kunst. Dit was significant omdat veel kunstenaars voelden dat na de gruwelen van WO II en de Holocaust, traditionele representatie niet langer toereikend of zelfs moreel toelaatbaar was. Baselitz stond erop de menselijke vorm en herkenbare onderwerpen terug te brengen, zij het op een gebroken, rauwe en uiteindelijk omgekeerde manier, om geschiedenis en identiteit te confronteren.
• Hij was een centrale figuur in de Neo-Expressionistische beweging, samen met kunstenaars als Anselm Kiefer, A.R. Penck, Markus Lüpertz en Jörg Immendorff in Duitsland, en figuren als Julian Schnabel en Jean-Michel Basquiat internationaal. Deze beweging markeerde een terugkeer naar subjectieve expressie, intense emotie en vaak grootschalige, gebaarachtige schilderkunst.
• Zijn ondersteboven strategie blijft een krachtige verklaring over perceptie en de aard van schilderen, waarbij kijkers gedwongen worden om verder te kijken dan het narratief en zich te engageren met de formele elementen.
• Zijn rauwe, expressieve stijl blijft hedendaagse kunstenaars beïnvloeden, met name degenen die werken met figuratie en materialiteit.
• Zijn werken leveren aanzienlijke prijzen op op de kunstmarkt en bevinden zich in grote museumcollecties wereldwijd (bekijk hier enkele topmusea).

Hoewel zijn artistieke bijdragen breed worden gevierd, is het vermeldenswaard dat Baselitz ook kritiek heeft gekregen, met name voor controversiële publieke uitspraken. Deze omvatten opmerkingen die werden opgevat als neerbuigend tegenover vrouwelijke kunstenaars, wat leidde tot discussies over representatie en inclusie in de kunstwereld. Deze instanties, hoewel gescheiden van het werk zelf, voegen een extra laag toe aan het publieke imago van een kunstenaar die sinds het begin van zijn carrière consequent controverse heeft aangewakkerd.

Hoe moet je zijn werk benaderen?

Het bekijken van een Baselitz-schilderij kan in eerste instantie desoriënterend aanvoelen, en dat is oké. Dat is deels het punt. In plaats van te proberen het beeld in je hoofd te 'rechtzetten' of het 'verhaal' te ontcijferen, probeer deze benaderingen:

1. Omarm de Desoriëntatie: Erken dat het ondersteboven is, en laat die eerste vreemdheid voorbijgaan. Vecht er niet tegen.
2. Focus op de Verf: Hier gebeurt de echte actie. Kijk goed naar de textuur – is het dik en klonterig (impasto)? Zie je de richting van de penseelstreken? Hoe zit het met de kleuren? Hoe interageren ze? Vergeet het onderwerp even en zie alleen de verf als verf. Leren hoe een schilderij te lezen omvat het waarderen van deze formele kwaliteiten.
3. Voel de Energie: Baselitz's werk wordt vaak beschreven als rauw en energiek. Voel je die energie in de lijnen, de kleuren, de algehele compositie? Het is een viscerale ervaring.
4. Beschouw de Context (Na de Eerste Beschouwing): Nadat je het schilderij op formeel niveau hebt bekeken, breng dan de context in. Denk aan zijn achtergrond, de naoorlogse Duitse setting, de rebellie tegen bestaande kunstvormen. Hoe verandert de wetenschap van het onderwerp (een portret, een landschap) je perceptie nadat je naar de verf hebt gekeken?
5. Sta Jezelf Toe Uitgedaagd te Worden: Baselitz's kunst is niet altijd bedoeld om mooi of makkelijk te zijn. Het is vaak confronterend, viscer, zelfs verontrustend. Sta jezelf toe te voelen wat het ook oproept, zelfs als het ongemak is. Soms is het waarderen van kunst die aanvankelijk 'moeilijk' lijkt, ongelooflijk lonend. Het dwingt je om anders te denken, net zoals de kunstenaar bedoelde. Misschien ontdek je zelfs iets nieuws in het proces, misschien vind je kunst die persoonlijk tot je spreekt.

Ik herinner me de eerste keer dat ik zelf probeerde ondersteboven te schilderen, alleen maar om te voelen hoe dat was. Het was verrassend bevrijdend, maar ook ongelooflijk moeilijk te controleren! Het gaf me een geheel nieuwe waardering voor wat Baselitz deed – het is niet zomaar een truc, het is een fundamentele verschuiving in hoe je omgaat met het doek.

Veelgestelde Vragen (FAQ)

V: Waarom schilderde Georg Baselitz ondersteboven? A: Hij begon in 1969 ondersteboven te schilderen, voornamelijk om de focus van de kijker te verleggen van het onderwerp (zoals een figuur of landschap) naar de formele kwaliteiten van het schilderij zelf – de kleur, textuur, compositie en de daad van het schilderen. Het was een manier om de perceptie en conventionele manieren van kijken uit te dagen, waardoor het schilderij werd bevrijd van zijn narratieve inhoud.

V: Met welke kunststroming wordt Georg Baselitz geassocieerd? A: Georg Baselitz is een sleutelfiguur in het Neo-Expressionisme, een kunststroming die eind jaren '70 en '80 opkwam, gekenmerkt door intense subjectiviteit, sterk getextureerde penseelvoering en een terugkeer naar figuratieve schilderkunst, vaak met rauwe, expressieve of vervormde vormen. Hij wordt beschouwd als een van de pioniers van het Duitse Neo-Expressionisme, soms aangeduid als de Neue Wilden (Nieuwe Wilden).

V: Wat is het beroemdste werk van Georg Baselitz? A: Het is moeilijk om één enkel "beroemdste" werk aan te wijzen, aangezien faam subjectief kan zijn. Echter, zijn vroege controversiële schilderij "Die große Nacht im Eimer" (De Grote Nacht in de Afvoer, 1962/63) is historisch significant vanwege het schandaal dat het veroorzaakte. Zijn ondersteboven schilderijen als geheel zijn waar hij het meest bekend om is, met talloze omgekeerde portretten (zoals de Elke-serie), landschappen en adelaars als iconische voorbeelden. Zijn monumentale houten sculpturen worden ook zeer gewaardeerd.

V: Leeft Georg Baselitz nog? A: Ja, eind 2023 leeft Georg Baselitz nog en is hij nog steeds actief aan het werk.

V: Waar kan ik het werk van Georg Baselitz zien? A: Zijn werk bevindt zich in grote publieke en private collecties wereldwijd. Je kunt zijn schilderijen en sculpturen vinden in vooraanstaande musea zoals de Tate Modern (Londen), MoMA (New York), Centre Pompidou (Parijs), Guggenheim Musea, en tal van galerieën in heel Duitsland, zoals de Pinakothek der Moderne (München) en de Albertina (Wenen). Het controleren van de websites van deze grote internationale galerieën of topmusea is een goed begin.

V: Welke materialen gebruikt Baselitz doorgaans? A: Baselitz staat vooral bekend om olieverf op doek. Hij is echter ook een belangrijk beeldhouwer, die vaak met hout werkt en snijdt met kettingzagen en bijlen. Zijn grafische werk omvat etsen en houtsneden.

Conclusie: Meer Dan Alleen Omgekeerde Beelden

Georg Baselitz deed meer dan alleen schilderijen omkeren; hij keerde perspectieven om. Hij dwong een heroverweging van hoe we omgaan met kunst, en eiste dat we naar het schilderij kijken, niet alleen door het heen naar het onderwerp. Zijn werk is rauw, krachtig, soms ongemakkelijk, maar altijd diep betrokken bij de daad van creatie en het gewicht van geschiedenis.

Hij herinnert ons eraan dat kunst niet altijd over gemakkelijke antwoorden of mooie plaatjes gaat. Soms gaat het om de strijd, de energie, de confrontatie. En misschien, heel misschien, is het omkeren van dingen precies wat nodig is om ze helder te zien. Het is een beetje als het leven, nietwaar? Soms zijn de meest verwarrende of uitdagende ervaringen degenen die ons het meest leren. Baselitz heeft dat idee gewoon op doek, en hout, met onvergetelijke kracht gezet. Zijn reis, van uitzetting in Oost-Berlijn tot internationale erkenning, is een bewijs van de kracht van het uitdagen van normen en het smeden van je eigen pad, zelfs als dat betekent dat je de wereld vanuit een andere hoek bekijkt. Het doet me denken aan mijn eigen reis als kunstenaar, de momenten van twijfel en rebellie, en de constante zoektocht naar een unieke stem. Je kunt een deel van die reis weerspiegeld zien in mijn kunstenaars tijdlijn of de kunst te koop op deze site.