De Onverwachte Lach: Humor Vinden in Hedendaagse Kunst

Weet je, heel lang dacht ik dat kunst serieus moest zijn. Zoals, met een hoofdletter 'S' Serieus. Je loopt een galerie binnen, zet je meest bedachtzame gezicht op, knikt wijselijk naar doeken, en je lacht absoluut niet. Lachen voelde... respectloos, op de een of andere manier. Alsof je de diepzinnige boodschap van de kunstenaar niet serieus genoeg nam. Het voelde als het breken van een ongeschreven regel van de kunstwereld.

Ik herinner me een keer, jaren geleden, dat ik een minimalistische tentoonstelling binnenliep. Alles was spierwit, strakke lijnen, stille eerbied. Ik deed mijn best om iets dieps en betekenisvols te voelen, knikkend mee met het gedempte gefluister van andere bezoekers. Toen zag ik het – een enkele, perfect geplaatste banaan, vastgeplakt met ducttape aan de muur. Mijn hersenen maakten een dubbele check. Was het een statement? Een kritiek? Of... was het gewoon grappig? Een oprechte, onverwachte lach ontsnapte voordat ik het kon tegenhouden. Het onmiddellijke interne conflict – Mag dit? Is dit kunst? – was bijna net zo interessant als het werk zelf. En toen begon ik me te realiseren dat kunst niet altijd plechtig hoefde te zijn. Het kon een gesprek zijn, een gedeeld moment, zelfs een lach. Dat moment voelde, eerlijk gezegd, als een geheime handdruk, een stille rebellie tegen de waargenomen stijfheid van de kunstwereld.

Ja, mijn vriend. Het mag absoluut. Humor in hedendaagse kunst is niet alleen toegestaan; het is een krachtig middel, een scherpe kritiek, een moment van verbinding, of soms, gewoon een heerlijke, opzettelijke grap.

Waarom Zo Serieus? Het Afbreken van de Stijve Bovenlip van de Kunstwereld

Waarom voelt de kunstwereld vaak zo... intimiderend? Laten we eerlijk zijn, dat doet het. Er is jargon, geschiedenis, en een heleboel discussie over betekenis. Wanneer je probeert te achterhalen wat moderne kunst is of wat hedendaagse kunst betekent, kan het toevoegen van humor aan de mix voelen als een onverwachte wending. Zo voelde het voor mij zeker. Alsof ik niet slim genoeg was om het serieuze spul te 'begrijpen', en het grappige spul moest vast een truc zijn. Misschien heb jij dat ook wel eens gevoeld?

Dit idee dat 'serieuze' kunst verstoken moet zijn van humor is niet nieuw. Het komt vaak voort uit academische tradities die waarde hechtten aan ernst en diepzinnige thema's, of misschien de opkomst van bewegingen zoals het Abstract Expressionisme, die vaak met intens intellectueel gewicht werden gepresenteerd. Ook de kunstmarkt lijkt soms meer waarde te hechten aan plechtigheid dan aan geestigheid, waarbij ernst wordt gelijkgesteld aan belangrijkheid en, nou ja, hogere prijzen. Het is alsof er een ongeschreven regel is dat als je niet bedachtzaam fronst, je het werk niet echt waardeert. Maar ik denk dat dat een enorm deel mist van wat kunst kan zijn.

Maar denk er eens over na: humor is fundamenteel menselijk. Het is hoe we omgaan, hoe we verbinden, hoe we de absurditeit van de wereld benadrukken. Waarom zouden kunstenaars, die vaak een spiegel voorhouden aan de samenleving (of soms, gewoon een banaan aan een muur houden), geen gebruik maken van een van onze meest basale vormen van communicatie? Het is een manier om door de ruis heen te snijden, de kijker te ontwapenen en een punt te maken dat anders te zwaar of confronterend zou zijn.

Voor mij is het tegenkomen van humor in kunst als het vinden van een geheime handdruk. Het breekt die muur van 'ernst' af en nodigt je uit. Het zegt: 'Hé, ik zie de absurditeit ook. Laten we er even een momentje over delen.' Het maakt de kunst minder een onaantastbaar artefact en meer een gesprek. Het is een manier om op een ander, misschien directer, niveau contact te maken met het werk. Dit is geen nieuw fenomeen; kunstenaars gebruiken al eeuwenlang geestigheid en satire. Laten we eens kijken waar deze lichtere kant van de kunst vandaan komt.

Een Korte Geschiedenis van de Lichtere Kant van de Kunst

Een spiegel voorhouden aan de samenleving, of gewoon een banaan aan een muur houden... kunstenaars gebruiken al eeuwenlang geestigheid, satire en speelse subversie. Het is geen nieuw fenomeen, alleen een dat dramatisch is geëvolueerd. Het verkennen van deze geschiedenis voelde voor mij als het ontdekken van een verborgen lijn van rebellen en grappenmakers binnen het grote verhaal van de kunst.

Denk aan de bijtende sociale kritiek ingebed in de werken van kunstenaars als William Hogarth in de 18e eeuw. Zijn prentenseries zoals Beer Street en Gin Lane gebruikten overdreven, vaak groteske, karikaturen om de maatschappelijke kwalen te bespotten die werden veroorzaakt door overmatig drinken. De humor hier is scherp, moralistisch en rechtstreeks gericht op het geweten van de kijker – een directe voorouder van de hedendaagse satirische kunst.

Of denk aan de donkere, vaak groteske humor in sommige prenten van Francisco Goya, met name zijn Caprichos-serie. Deze werken satireerden de dwaasheden en bijgeloven van de Spaanse samenleving met een scherpe, soms verontrustende, geestigheid. Goya's bereidheid om het ongemakkelijke bloot te leggen door middel van karikatuur resoneert diep in de hedendaagse kunst die humor gebruikt om moeilijke waarheden aan te pakken. Het is humor die je een beetje doet kronkelen, maar je ook aan het denken zet.

De vroeg-20e-eeuwse bewegingen zoals Dada en Surrealisme versterkten echt het gebruik van absurditeit en speelse verstoring als kern artistieke strategieën. Dada-kunstenaars, reagerend op de verschrikkingen van de Eerste Wereldoorlog, omarmden onzin en anti-kunstgebaren. Denk aan Marcel Duchamp's Fountain, een urinoir gesigneerd 'R. Mutt'. Was het een serieus filosofisch statement over auteurschap en readymades? Absoluut. Was het ook een gigantische, brutale middelvinger naar het establishment die inherent grappig was in zijn durf? Reken maar. Het ontdekken van Dada voelde als toestemming om alles in twijfel te trekken, vaak met een grijns. Dada effende de weg voor kunst die zichzelf niet te serieus nam, zelfs bij het maken van diepzinnige punten, een geest die zeer levendig is in de hedendaagse humoristische kunst.

credit, licence

Surrealisme, hoewel het zich vaak verdiepte in het onderbewustzijn en dromen, gebruikte frequent juxtapositie en onverwachte beelden voor een humoristisch effect. René Magritte's pijp die geen pijp is (Het Verraad van Beelden) of zijn mannen die uit de lucht regenen (Golconda) zijn visueel geestig, spelend met logica en verwachting. Salvador Dalí's smeltende klokken (De Volharding der Herinnering) zijn iconisch surrealisme, maar er is een onmiskenbare absurditeit, een visuele grap over de vloeibaarheid van tijd en realiteit. Deze surrealistische speelsheid met realiteit en verwachting is een belangrijk ingrediënt in veel hedendaagse humoristische kunst.

credit, licence

Halverwege de 20e eeuw omarmde Pop Art de massacultuur met een knipoog. Andy Warhol's soepblikken en beroemdhedenportretten, hoewel ze commentaar leveren op consumentisme en roem, hebben een droogkomische, repetitieve kwaliteit die kan worden gezien als een vorm van visuele humor of ironie. Roy Lichtenstein's stripboekpanelen (Whaam!, Verdrinkend Meisje) nemen laagdrempelig bronmateriaal en verheffen het, waarbij vaak de melodrama en clichés worden benadrukt met een gevoel van speelse afstandelijkheid. Het gebruik van ironie en toe-eigening door Pop Art beïnvloedt direct hedendaagse kunstenaars die commentaar leveren op media en consumentencultuur door middel van humor.

credit, licence

Zelfs bewegingen als Fluxus in de jaren '60 en '70, met hun nadruk op performance, evenementen en alledaagse objecten, namen vaak elementen van toeval, speelsheid en absurditeit op die glimlachen, verwarring en soms ronduit lachen opriepen. Het ging erom de barrières tussen kunst en leven te doorbreken, vaak op heerlijk onverwachte manieren, een erfenis die te zien is in hedendaagse performance- en conceptuele kunst die humor gebruikt.

De Vele Gezichten van Grappig: Soorten Humor in Hedendaagse Kunst

Dus, hoe manifesteert humor zich in de kunst die we vandaag zien? Het gaat niet alleen om een banaan aan een muur (hoewel dat er zeker bij past!). Hedendaagse kunstenaars gebruiken een breed palet aan komische benaderingen, waarbij ze deze vaak op onverwachte manieren combineren. Het is alsof ze een hele nieuwe set kleuren op hun palet hebben, maar in plaats van pigment, zijn het clous en visuele grappen.

• Satire en Sociale Kritiek: Dit is een klassieker, teruggaand tot Hogarth en Goya. Kunstenaars gebruiken humor om de absurditeiten, onrechtvaardigheden en hypocrisie van de samenleving, politiek of de kunstwereld zelf te benadrukken. Het kan bijtend, subtiel of ronduit belachelijk zijn. Voorbeeld: Een sculptuur van een politicus met overdreven kenmerken, die hun beleid bespot, of een schilderij dat een bedrijfslogo nabootst om consumentisme te bekritiseren. De humor komt voort uit het herkennen van het doelwit en de slimme steek van de kunstenaar.
• Absurditeit en Onzin: In navolging van Dada en Surrealisme komt de humor soms voort uit een volledig gebrek aan logica of betekenis, waarbij grenzen worden verlegd tot het punt van heerlijke verwarring. Dit kan onze verwachtingen van wat kunst zou moeten zijn of betekenen uitdagen. Voorbeeld: Een video van iemand die gedurende langere tijd een repetitieve, onzinnige taak uitvoert, of een sculptuur van een smeltende theepot die zand uitschenkt. Het is grappig omdat het rationele verklaring tart.
• Ironie en Sarcasme: Het ene zeggen en het andere bedoelen, of iets serieus presenteren dat duidelijk belachelijk is. Dit vereist dat de kijker de disconnectie 'snapt', wat een gedeeld moment van begrip (en vaak een grijns) creëert. Pop Art gebruikte dit vaak. Voorbeeld: Een schilderij dat een kitscherige stijl nauwkeurig nabootst, maar een alledaags of verontrustend onderwerp afbeeldt, of een reeks schijnbaar serieuze instructietekeningen voor onmogelijke taken. De humor zit in de kloof tussen uiterlijk en intentie.
• Visuele Woordspelingen en Tekstspel: Slim gebruik van beelden of tekst om een dubbele betekenis of een visuele grap te creëren. Dit kan eenvoudig en direct zijn of gelaagd en complex. Voorbeeld: Een sculptuur in de vorm van een alledaags object, maar gemaakt van een onverwacht materiaal, wat een visuele woordspeling creëert (zoals een vork gemaakt van vorken), of een kunstwerk dat tekst bevat die speelt met woorden gerelateerd aan het beeld. Het is het visuele equivalent van een flauwe grap, maar vaak veel slimmer.
• Slapstick en Fysieke Komedie: Minder gebruikelijk in traditionele media, maar kan voorkomen in performancekunst of video, waarbij overdreven acties of situaties worden gebruikt voor komisch effect. Voortbouwend op Fluxus-tradities, gaat dit type humor vaak over het lichaam van de kunstenaar of interactie met objecten. Voorbeeld: Een performance waarbij onhandige bewegingen of overdreven gezichtsuitdrukkingen worden gebruikt, of een video-installatie waarbij objecten zich op onverwacht dwaze manieren gedragen. Het is de kunstwereldversie van over je eigen voeten struikelen.
• Conceptuele Grappen: De humor zit niet in het visuele object zelf, maar in het idee of concept erachter. De banaan aan de muur is een schoolvoorbeeld – de humor zit in het gebaar, de context van de galerie en de implicaties voor de kunstmarkt. Dit is een directe afstammeling van Conceptuele Kunst en Fluxus. Voorbeeld: Een kunstwerk dat uitsluitend bestaat uit een lange, overdreven gecompliceerde reeks instructies voor een eenvoudige handeling, of een werk waarbij de titel de clou is. Het is het kunstevenbeeld van een langdradig verhaal.
• Zelfspot: Kunstenaars die de grap op zichzelf, hun proces of de waargenomen pretentie van de kunstwereld richten. Dit kan ongelooflijk ontwapenend en herkenbaar zijn. Voorbeeld: Een schilderij met tekst als "Ik heb hier drie maanden aan gewerkt en het is nog steeds verschrikkelijk", of een performance waarbij de kunstenaar zijn eigen mislukkingen of onhandigheid benadrukt. Het is de kunstenaar die zegt: "Ja, ik weet dat dit raar is, maar zijn we dat niet allemaal?"

Het is vaak een mix hiervan. Een kunstenaar kan absurditeit gebruiken om een satirisch punt te maken, of ironie om een conceptuele grap te benadrukken. De schoonheid zit in de onverwachte combinatie, het moment dat je je realiseert dat de kunstenaar niet alleen iets maakt, maar je ook iets vertelt, vaak met een knipoog.

Humor manifesteert zich ook anders, afhankelijk van het medium. In performancekunst zijn timing, interactie met het publiek en de fysieke aanwezigheid van de kunstenaar essentieel voor komisch effect. Videokunst kan montage, geluid en juxtapositie gebruiken om visuele grappen te creëren of verhalende absurditeit op te bouwen. Installatiekunst kan schaal, onverwachte materialen of plaatsing binnen een ruimte gebruiken om een humoristische omgeving of situatie te creëren. Elk medium biedt unieke mogelijkheden voor een lach.

Hedendaagse Kunstenaars Die de Lach Meester Zijn

Klaar om kunstenaars te ontmoeten die niet bang zijn om je aan het lachen (of op zijn minst aan het grijnzen) te maken? Naast de historische figuren hanteren veel kunstenaars die vandaag de dag werken humor met ongelooflijke vaardigheid. Hier zijn slechts enkele voorbeelden, en enkele specifieke werken die je misschien doen glimlachen, of op zijn minst met een grijns doen nadenken:

• Maurizio Cattelan: De koning van controversiële, vaak hilarische, interventies. Zijn werk bekritiseert frequent de kunstmarkt en maatschappelijke waarden door middel van absurditeit en schok. La Nona Ora (Het Negende Uur, 1999), dat Paus Johannes Paulus II toont die door een meteoriet wordt getroffen, gebruikt donkere, absurde humor om commentaar te leveren op de kwetsbaarheid van zelfs de machtigste figuren. En natuurlijk is Comedian (2019), de banaan vastgeplakt met ducttape aan een muur, een meesterwerk in conceptuele humor, dat wereldwijd debat en talloze memes ontketende, en de absurditeit van de kunstmarkt zelf benadrukt. Het is het soort werk dat je tegelijkertijd doet zuchten en lachen.

credit, licence

• Sarah Lucas: Bekend om haar provocerende en geestige sculpturen met alledaagse objecten, met name meubels, panty's en sigaretten, om thema's als gender, seksualiteit en het lichaam te verkennen. Haar werk is vaak rauw, direct en gebruikt een botte, soms donkere, humor die zowel uitdagend als grappig is. Werken zoals Two Fried Eggs and a Kebab (1992), waarbij een tafel en voedselitems worden gebruikt om een liggend naakt te vertegenwoordigen, zijn visueel grof en humoristisch, en confronteren maatschappelijke opvattingen over het lichaam direct met een uitdagende knipoog. Het is humor die je een beetje doet blozen.
• Martin Creed: Zijn werk omvat vaak eenvoudige, conceptuele gebaren die als speels of absurd kunnen worden gezien, en de definitie van kunst zelf in twijfel trekken. Work No. 11 (1994), een verfrommelde bal papier, of Work No. 227: The lights going on and off (2000), waarbij lichten in een galerie simpelweg met tussenpozen van vijf seconden aan en uit gaan, zijn voorbeelden waarbij de humor ligt in de minimalistische uitvoering van een schijnbaar zinloze actie of object, wat vragen oproept over waarde, betekenis en de eigen verwachtingen van de kijker met een droogkomische presentatie. Het is het kunstevenbeeld van kijken naar verf die droogt, maar op de een of andere manier grappiger.
• David Shrigley: Zijn tekeningen, sculpturen en animaties zijn direct herkenbaar door hun eenvoudige, vaak grove stijl en donker humoristische, vaak existentiële, bijschriften of thema's. Hij vindt humor in het alledaagse, het ongemakkelijke en de licht verontrustende aspecten van het leven. Een tekening van een aardappel met het bijschrift "Aardappel" is een eenvoudige visuele woordspeling en conceptuele grap. Zijn sculptuur Thumbs Up (2016), een gigantische bronzen duim, is een absurd monumentale kijk op een informeel gebaar, waarbij het alledaagse wordt vermengd met de traditioneel heroïsche schaal van openbare sculptuur voor humoristisch effect. Shrigley's werk voelt vaak als de grappigste, meest deprimerende krabbel die je ooit hebt gezien.

credit, licence

• Yoshitomo Nara: Hoewel zijn afbeeldingen van wijdogige, soms licht dreigende kinderen en dieren op het eerste gezicht schattig lijken, is er vaak een onderliggende laag van donkere humor, rebellie of eenzaamheid die diep resoneert. De humor is subtiel, vaak voortkomend uit de onverwachte juxtapositie van onschuld en houding. Zijn iconische boze of uitdagende kinderen, zoals die in The Little Pilgrim (Night Walking) (1999), dragen vaak een stille, rebelse humor die de verwachtingen van kinderlijke onschuld uitdaagt. Het is het soort humor dat je doet grinniken en dan een klein steekje voelt.
• Richard Prince: Bekend om zijn controversiële gebruik van toe-eigening, met name het opnieuw fotograferen van advertenties. Zijn Joke Paintings, die gedrukte grappen op canvas bevatten, gebruiken conceptuele humor en ironie om commentaar te leveren op auteurschap, massacultuur en de kunstmarkt zelf. De humor is vaak droog, zelfs ongemakkelijk, en dwingt de kijker om de context van de grap binnen de setting van de 'high art' te confronteren. Het is humor die je doet afvragen wie er eigenlijk lacht.

credit, licence

• Banksy: Hoewel Banksy voornamelijk bekend staat om straatkunst en sociaal commentaar, gebruikt hij frequent satire en visuele woordspelingen met een scherpe, vaak humoristische, rand. Zijn stencils plaatsen vaak onverwachte beelden in openbare ruimtes om geestige of kritische statements te creëren, zoals de afbeelding van twee kussende politieagenten (Kissing Coppers, 2004) of het meisje met de ballon die wordt weggetrokken (Girl With Balloon, 2002), wat, hoewel aangrijpend, ook een element van visuele absurditeit bevat. Het is humor met een boodschap, geleverd met een spuitbus.
• John Baldessari: Een pionier van de Conceptuele Kunst, Baldessari gebruikte vaak tekst en beeld juxtapositie voor geestig en ironisch effect. Zijn werk wees frequent op de absurditeiten van het kunst maken en interpreteren. Werken zoals I Will Not Make Any More Boring Art (1971), herhaaldelijk geschreven op een galeriemuur, of zijn foto-tekstwerken die schijnbaar ongerelateerde beelden en bijschriften combineren, zijn schoolvoorbeelden van zijn droge, intellectuele humor. Het is humor die je aan het denken zet, en dan misschien doet grinniken bij de gedachte.

De Kracht en Receptie van Humoristische Kunst

Dus, waarom doen kunstenaars de moeite met humor? Het is meer dan alleen een goedkope lach krijgen. Humor kan ongelooflijk effectief zijn, en voor mij is het een essentieel onderdeel van het verbinden met een publiek. Het is een middel dat ik probeer te gebruiken in mijn eigen werk, waarbij ik die balans zoek tussen diepte en toegankelijkheid.

• Het Ontwapent: Lachen is een natuurlijke menselijke reactie die verdedigingen verlaagt. Een humoristisch kunstwerk kan een kijker ontvankelijker maken voor een moeilijke of uitdagende boodschap dan een puur serieus werk zou doen. Het breekt het ijs.
• Het Creëert Verbinding: Een lach delen, zelfs met een kunstwerk, creëert een band. Het geeft de kijker het gevoel dat ze 'in de grap zitten' met de kunstenaar, wat een gevoel van begrip en toegankelijkheid bevordert. Het is weer die geheime handdruk.
• Het Maakt het Ongemakkelijke Toegankelijk: Satire en donkere humor kunnen kunstenaars in staat stellen gevoelige of taboe-onderwerpen aan te pakken op een manier die tot nadenken stemt zonder overdreven belerend of vervreemdend te zijn. Het is het lepeltje suiker dat de medicijn helpt binnen te krijgen.
• Het Daagt Autoriteit Uit: Humor, vooral satire, heeft een lange geschiedenis van 'punching up'. Het kan effectief machtsstructuren, instituties (inclusief de kunstwereld zelf) en maatschappelijke normen bekritiseren op een manier die memorabel en deelbaar is. Het is een zacht (of niet zo zacht) duwtje tegen de status quo.
• Het is Memorabel: Laten we eerlijk zijn, je zult de banaan die met ducttape aan de muur is geplakt waarschijnlijk langer onthouden dan een beige abstract schilderij (tenzij dat schilderij ook op de een of andere manier grappig is). Humor zorgt ervoor dat kunst in je hersenen blijft hangen, waardoor een blijvende indruk ontstaat.

Humoristische kunst wordt echter niet altijd met open armen ontvangen. Sommige critici en kijkers doen het af als lichtgewicht, niet 'serieus' genoeg om als belangrijke kunst te worden beschouwd. Ze beweren misschien dat het technische vaardigheid mist, of dat de humor afleidt van diepere betekenis. Er is vaak discussie over de levensduur of de plaats ervan op de markt in vergelijking met meer traditioneel plechtige werken. Dit brengt ons terug bij dat oorspronkelijke gevoel dat ik in de galerie had – het interne conflict over of lachen wel thuishoort. Misschien voelen sommige mensen zich simpelweg ongemakkelijk omdat ze niet weten hoe ze moeten reageren – mag ik wel lachen? Moet ik in plaats daarvan iets diepzinnigs denken? Maar misschien is dat conflict juist een deel van het punt. Humoristische kunst dwingt ons om onze eigen vooropgezette ideeën over wat kunst zou moeten zijn en hoe we erop zouden moeten reageren in twijfel te trekken. Het daagt de kijker net zozeer uit als de kunstwereld zelf.

Je Eigen Lach Vinden in de Galerie

De volgende keer dat je in een galerie of museum bent, misschien kijkend naar beroemde hedendaagse kunst of hedendaagse kunstgaleries in Europa verkent, probeer dan eens te zoeken naar de humor. Voel je niet verplicht om een plechtig gezicht te houden. Zoek naar de onverwachte juxtapositie, de subtiele ironie, de ronduit visuele grappen, of de conceptuele knipogen. Zoek naar de werken die je doen pauzeren, misschien je hoofd doen kantelen, en dan misschien, heel misschien, een onverwachte lach laten ontsnappen.

Het is oké om te lachen. Het betekent niet dat je de kunst niet serieus neemt. Soms betekent het dat je het eindelijk op een dieper, menselijker niveau begrijpt. En wie weet, misschien inspireert die verbinding je om kunst verder te verkennen, misschien zelfs een werk te vinden dat een glimlach op je eigen muren tovert. Je kunt altijd kunst kopen die je aanspreekt, of het nu grappig is of niet. Mijn eigen kunstenaarsreis is zeker gevuld geweest met onverwachte momenten van lichtheid, en ik probeer dat in mijn eigen werk te brengen, beschikbaar te koop of te zien op plaatsen zoals mijn museum in Den Bosch.

Dus ga ervoor, zoek de lach. De kunstwereld zou je zomaar eens kunnen verrassen.